Τον κώδωνα του κινδύνου για τις μεγάλες προκλήσεις και αλλαγές που καλείται να διαχειριστεί η Ευρωπαϊκή Ένωση κρούει το think tank των Βρυξελλών Bruegel, εστιάζοντας στις συνέπειες της αποδόμησης της μεταπολεμικής διεθνούς τάξης, της οικονομικής καταναγκαστικής πολιτικής Κίνας και ΗΠΑ, αλλά και της επιθετικότητας της Ρωσίας στη διάρκεια της τελευταίας 10ετίας. Την ίδια στιγμή, αναπτύσσει τρία σενάρια για την περίοδο 2030-2035, πάνω στα οποία θα μπορούσαν να βασιστούν οι νέες πολιτικές της ΕΕ.
Το insider.gr είχε ήδη καταγράψει τα τρία γεωπολιτικά σενάρια για το που οδεύει η Ευρώπη, επισημαίνοντας ότι το σύνολο των μεταρρυθμίσεων που καλείται να αποφασίσει μέσα στους επόμενους λίγους μήνες (από την αμυντική της θωράκιση έως την ενίσχυση των επιχειρήσεων, των εργαζομένων της και των προϊόντων που παράγει) περνούν μέσα από τις αποφάσεις για την οικονομία της, όπως αυτή διαμορφώνεται μέσα από πρωτόγνωρες γεωπολιτικές προκλήσεις.
Παρότι το Bruegel εκτιμά ότι ο βραχυπρόθεσμος αντίκτυπος στην οικονομική δραστηριότητα της ΕΕ από τους δασμούς και την αβεβαιότητα πολιτικής μετά την έναρξη της δεύτερης προεδρίας Τραμπ αναμένεται να είναι μέτριος, προειδοποιεί πως η Ευρώπη αντιμετωπίζει πολύ υψηλούς κινδύνους.
Στους βραχυπρόθεσμους κινδύνους, επικαλείται την κατάρρευση της αγοράς ομολόγων των ΗΠΑ, την κλιμάκωση της ρωσικής στρατιωτικής επιθετικότητας κατά της Ουκρανίας ή/και απευθείας κατά της ΕΕ, τη δημοσιονομική κρίση εξαιτίας νίκης λαϊκιστικού κόμματος σε χώρα της Ευρωζώνης με υψηλό χρέος ή ένα εμπορικό σοκ λόγω αύξησης της έντασης μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας ή και εχθρικών κινήσεων της Κίνας στην Ανατολική Ασία.
Οι αιτίες και οι συνέπειες των κινδύνων
Η κατάρρευση της αγοράς αμερικανικών ομολόγων μπορεί να προκληθεί από την αντίληψη ότι το έλλειμμα των ΗΠΑ είναι εκτός ελέγχου, καθώς η πολιτική πόλωση εμποδίζει τη δημοσιονομική προσαρμογή, από μία απότομη άνοδο των προσδοκιών για πληθωρισμό και από απώλεια εμπιστοσύνης στα επίσημα οικονομικά στατιστικά των ΗΠΑ (πχ πληθωρισμός, αγορά εργασίας), λόγω πιθανής υπονόμευσης των θεσμών υπό την ηγεσία Τραμπ.
Από την άλλη, η κλιμάκωση των ρωσικών στρατιωτικών ενεργειών μπορεί να εκδηλωθεί με απώλεια εδαφών από την Ουκρανία, με νέα κύματα προσφύγων, με εντατικοποίηση του υβριδικού πολέμου της Ρωσίας κατά της ΕΕ (επιθέσεις σε κυβερνητικούς θεσμούς, κρίσιμες υποδομές, οικονομικά assets) και με άμεση στρατιωτική επίθεση σε κράτος-μέλος της ΕΕ – κάτι που θα έθετε υπό δοκιμασία την ενότητα ΝΑΤΟ και ΕΕ.
Στην περίπτωση ανάδειξης λαϊκιστικής κυβέρνησης σε χώρα με υψηλό χρέος, τα σενάρια που θα μπορούσαν να προκύψουν είναι αδυναμία ή άρνηση δημοσιονομικής προσαρμογής μετά από απώλεια εμπιστοσύνης των αγορών, αποτυχία των μηχανισμών αντιμετώπισης κρίσης της ΕΕ ή ακόμη και κρίση χρέους στην Ευρωζώνη που θα έθετε υπό αμφισβήτηση τη βιωσιμότητα του κοινού νομίσματος, όπως το 2010–2012
Τέλος, ένα εμπορικό σοκ λόγω Κίνας, θα μπορούσε να προκληθεί από κλιμάκωση των εντάσεων ΗΠΑ–Κίνας ή από εχθρικές κινήσεις της Κίνας στην Ανατολική Ασία (πχ επέμβαση στην Ταϊβάν)
Πιθανές συνέπειες στην περίπτωση αυτή θα ήταν διακοπή παγκόσμιων εφοδιαστικών αλυσίδων και απαγόρευση εξαγωγών κρίσιμων ορυκτών από την Κίνα σε χώρες που θεωρεί εχθρικές - συμπεριλαμβανομένων όλων των χωρών της ΕΕ. Ως συνέπεια, η ΕΕ θα βρισκόταν αντιμέτωπη με ύφεση.
Σε φάση μετάβασης
Αναλυτές χαρακτηρίζουν τη νέα εποχή με διάφορους όρους: «επιστροφή στον ανταγωνισμό μεγάλων δυνάμεων», «μετα-μεταψυχροπολεμική εποχή», «εποχή κατακερματισμού» ή «πολυπολικότητα».
Όμως, ένα βασικό χαρακτηριστικό της τελευταίας δεκαετίας είναι η σταδιακή απόσυρση των ΗΠΑ από τον ρόλο του καλοπροαίρετου ηγεμόνα, που επιταχύνθηκε με την εκλογή Τραμπ. Οι μονομερείς δασμοί και οι επιθέσεις του στις διεθνείς συμφωνίες και θεσμούς (π.χ. ΠΟΕ) αποτελούν παραδείγματα.
Σήμερα, οι ΗΠΑ μοιάζουν περισσότερο με έναν «καταναγκαστικό ηγεμόνα», παρότι ο όρος «ηγεμόνας» δεν ταιριάζει στην εποχή της πολυπολικότητας. Οι ΗΠΑ διατηρούν υπεροχή σε τέσσερις βασικούς τομείς: οικονομία, χρηματοοικονομικά, τεχνολογία και στρατός.
Ο κόσμος σήμερα βρίσκεται σε μεταβατική φάση - ανάμεσα σε ένα παλαιό σύστημα με ηγεμονία των ΗΠΑ και μια νέα πολυπολική τάξη χωρίς σαφές κέντρο. Αυτό δημιουργεί αστάθεια, ενώ η Ευρώπη καλείται να ενισχύσει την στρατηγική της αυτονομία, τόσο οικονομικά όσο και αμυντικά.
Τρεις εναλλακτικές γεωπολιτικές προβλέψεις για το 2030-2035
Το παγκόσμιο σκηνικό μέχρι το 2030-2035 αναμένεται να γίνει πιο πολυπολικό, με το σινοαμερικανικό ανταγωνισμό να παραμένει καθοριστικός. Σύμφωνα με μελέτη, θα υπάρχουν δώδεκα μεγάλες δυνάμεις, χωρισμένες σε τρεις κατηγορίες: τις υπερδυνάμεις (ΗΠΑ και Κίνα), τις πιθανές μεγάλες δυνάμεις (Ρωσία, ΕΕ, Ινδία) και τις περιφερειακές δυνάμεις (όπως Ιαπωνία, Βραζιλία, Σαουδική Αραβία).
Η μελέτη προτείνει τρία βασικά σενάρια για το μέλλον:
Πρώτον, κατάρρευση της Διεθνούς Συνεργασίας: Εντείνονται οι εντάσεις μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας, οι διεθνείς οργανισμοί αποδυναμώνονται, η συνεργασία είναι ελάχιστη και η κλιματική κρίση διογκώνεται. Η παγκόσμια ασφάλεια διατηρείται μόνο σε θέματα όπως η μη-διάδοση πυρηνικών όπλων.
Δεύτερον, επιστροφή σε διεθνή μπλοκ: Ο πλανήτης χωρίζεται σε μπλοκ υπό την ηγεσία των ΗΠΑ και της Κίνας, με χώρες που παραμένουν ουδέτερες. Η μία εκδοχή είναι τα μπλοκ να είναι σχεδόν αποκομμένα οικονομικά (αποσύνδεση) και η άλλη εκδοχή να υπάρχει διαχείριση των κινδύνων και κάποιου βαθμού συνεργασία.
Τρίτον, μία νέα πολυπολιτική τάξη, με διεθνή συνεργασία για την παροχή διεθνών δημόσιων αγαθών. Σε αυτό το ιδεαλιστικό σενάριο, θα εγκαθιδρυόταν μια νέα διεθνής τάξη με τη μεταρρύθμιση πολυμερών παγκόσμιων θεσμών, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Εθνών, του ΔΝΤ, της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΠΟΕ, προκειμένου να διασφαλιστεί ένας μεγαλύτερος ρόλος για τον Παγκόσμιο Νότο, να επιτευχθούν οι αναπτυξιακοί στόχοι και να διασφαλιστεί η διεθνής ασφάλεια.
Το μέλλον της παγκόσμιας τάξης θα εξαρτηθεί από το κατά πόσο οι μεγάλες δυνάμεις θα καταφέρουν να συνεργαστούν ή θα εγκλωβιστούν σε έναν φαύλο κύκλο ανταγωνισμού και κατακερματισμού.
Εντεινόμενη αβεβαιότητα για την Ευρώπη
Η δεύτερη θητεία του προέδρου Τραμπ επιταχύνει σημαντικές ανακατατάξεις στη διεθνή οικονομία, επηρεάζοντας αρνητικά την ΕΕ. Οι αμερικανικοί δασμοί αυξήθηκαν από 2,4% σε σχεδόν 19% μέσα σε έναν χρόνο, επιβαρύνοντας το ευρωπαϊκό ΑΕΠ έως και 0,35%. Παρά τις απώλειες, η ΕΕ ενδέχεται να κερδίσει μερίδια αγοράς έναντι άλλων ανταγωνιστών.
Παράλληλα, η αβεβαιότητα στην αμερικανική πολιτική περιπλέκει το επενδυτικό κλίμα, ενώ δημοσιονομικές παρεμβάσεις και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού διαφοροποιούν την οικονομική πολιτική.
Οι προβλέψεις ανάπτυξης παραμένουν συγκρατημένες: 1,6% για τις ΗΠΑ το 2025 και 1,1% για την Ευρωζώνη, με αυξημένους όμως κινδύνους από δημοσιονομική αστάθεια, γεωπολιτικές εντάσεις στην Ουκρανία και εμπορικά σοκ από την Κίνα. Όσο για το δημόσιο χρέος στην Ευρώπη έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, με την ανάγκη για δημοσιονομική προσαρμογή να κρίνεται επιτακτική για τη διασφάλιση της οικονομικής βιωσιμότητας.
Για το λόγο αυτό, το Bruegel καλεί τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να μην εφησυχάζουν. Σημειώνει δε, ότι θα ήταν σοβαρό λάθος να αντιμετωπιστεί αυτό το νέο σοκ για την ευρωπαϊκή οικονομία απομονωμένα και βραχυπρόθεσμα, αντί να θεωρηθεί μέρος μιας σειράς διαδοχικών σοκ που έχουν πλήξει την Ευρώπη από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008.
Η χρηματοπιστωτική κρίση, η πανδημία COVID-19 και ο πόλεμος στην Ουκρανία προκαλούν παρόμοιες οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις στις ευρωπαϊκές (και άλλες ανεπτυγμένες) χώρες, όπως ο πολιτικός κατακερματισμός και η άνοδος του δημόσιου χρέους.
Πέρα όμως από τους βραχυπρόθεσμους κινδύνους, οι πρόσφατες γεωπολιτικές εξελίξεις δημιουργούν σημαντικούς μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους κινδύνους για την Ευρώπη, η οποία είναι ανεπαρκώς προετοιμασμένη.
Η ανάλυση του Bruegel υπογραμμίζει εμφατικά ότι η Ευρώπη πρέπει να εργαστεί για να αποκτήσει στρατηγική αυτονομία σε κρίσιμους τομείς όπως: η άμυνα, η τεχνολογία, η χρηματοοικονομική πολιτική και οι κρίσιμες πρώτες ύλες.
Άμυνα
Το Bruegel θεωρεί ότι η ΕΕ και οι Ευρωπαίοι σύμμαχοί της έχουν ισχυρό συμφέρον να διατηρηθεί το ΝΑΤΟ και να εξασφαλίσουν μεγαλύτερη αμυντική αυτονομία από τις ΗΠΑ.
Κατά τον τελευταίο χρόνο, η ΕΕ έχει αρχίσει να κινείται προς αυτή την κατεύθυνση, με επιτάχυνση του εθνικού επανεξοπλισμού, μέτρια μέτρα για να βοηθηθούν τα κράτη-μέλη να αντέξουν το οικονομικό βάρος της άμυνας και να ενθαρρυνθούν στις κοινές προμήθειες, όπως το SAFE, ένα χρηματοδοτικό εργαλείο δανεισμού ύψους 150 δισ. ευρώ και η χρήση της λεγόμενης «εθνικής ρήτρας διαφυγής» για να επιτραπεί αυξημένη αμυντική δαπάνη εντός των ευρωπαϊκών δημοσιονομικών κανόνων
Ωστόσο, αυτά τα μέτρα δεν αρκούν. Η Ευρώπη πρέπει να πάει πολύ παραπέρα σε δύο βασικούς τομείς: δημιουργία ενιαίας αγοράς αμυντικού εξοπλισμού και κοινή ανάπτυξη και ιδιοκτησία στρατηγικών αμυντικών μέσων.
Τεχνολογική αυτονομία
Η αμυντική αυτονομία συνδέεται στενά με την τεχνολογική αυτονομία και ιδιαίτερα σήμερα με την αυτονομία στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης (AI). Σε αυτό το πεδίο, η ΕΕ (όπως και άλλες χώρες) αντιμετωπίζει προκλήσεις τόσο σε επίπεδο υλικού (hardware) όσο και λογισμικού (software).
Στην περίοδο 2030–2035, η επανένωση της Ταϊβάν με την Κίνα δεν μπορεί να αποκλειστεί. Αυτό δημιουργεί τον κίνδυνο να περάσει ολόκληρη η παγκόσμια παραγωγή προηγμένων μικροτσιπ (2 νανόμετρα ή και μικρότερα), κρίσιμων για την ανάπτυξη AI, στα χέρια της Κίνας. Για να διασφαλιστεί η τεχνολογική και AI κυριαρχία της ΕΕ μεσοπρόθεσμα, πρέπει τέτοια παραγωγική μονάδα να υπάρχει εκτός Ταϊβάν - και ιδανικά εντός της ΕΕ ή σε γεωγραφικά κοντινό και πολιτικά αξιόπιστο εμπορικό εταίρο.
Επιπλέον, η ΕΕ θα πρέπει να εστιάσει όχι στην υποστήριξη ευρωπαϊκών «αντιγράφων» των υπαρχουσών αμερικανικών υπηρεσιών, αλλά στην ανάπτυξη εντελώς νέων, ανατρεπτικών τεχνολογιών (disruptive innovation).
Επομένως, η προώθηση των δεξιοτήτων AI σε όλη την ευρωπαϊκή οικονομία είναι κρίσιμη και γι΄αυτό πρέπει να δοθεί έμφαση όχι μόνο στους ερευνητές, αλλά σε ευρύτερα στρώματα του εργατικού δυναμικού με εκπαίδευση σε πρακτικές δεξιότητες AI με πιστοποιημένα προγράμματα σπουδών, αναγνωρισμένα σε όλη την ΕΕ, με μαθήματα δια βίου μάθησης με βάση την AI και με προγράμματα AI σε πανεπιστήμια, επαγγελματικά ιδρύματα και σχολές κατάρτισης.
Ενέργεια
Μια φιλόδοξη στρατηγική για την τοποθέτηση της ΕΕ σε τροχιά προς ένα ανθεκτικό και οικονομικά προσιτό ολοκληρωμένο ηλεκτρικό σύστημα πρέπει να περιλαμβάνει:
- Ίδρυση μιας ευρωπαϊκής υπηρεσίας ενεργειακής πληροφόρησης, η οποία θα παρέχει αξιόπιστα, σχετικά και χρήσιμα δεδομένα για την τρέχουσα και μελλοντική κατάσταση του ενεργειακού συστήματος.
- Εισαγωγή πραγματικού συντονισμού στον εθνικό σχεδιασμό των συστημάτων, συμπεριλαμβανομένης μιας ανεξάρτητης προσέγγισης από πάνω προς τα κάτω, ως σημείο αναφοράς.
- Δημιουργία ευρωπαϊκού ταμείου για την ενίσχυση των διασυνοριακών διασυνδέσεων.
- Πρόοδος προς μία ενιαία, χωρίς σύνορα, αγορά κατανομής ενέργειας, στην οποία μόνο οι φυσικοί περιορισμοί θα δικαιολογούν διαφορές τιμών.
- Καθιέρωση μηχανισμών αμοιβής δυναμικότητας τουλάχιστον σε περιφερειακό επίπεδο.
Κρίσιμα ορυκτά
Η Κίνα κατάφερε να «οπλοποιήσει» το καθεστώς ελέγχου εξαγωγών κρίσιμων ορυκτών και να αποκτήσει πλεονέκτημα σε εμπορική διαμάχη με τις ΗΠΑ, ως απάντηση στους δασμούς του Τραμπ. Μολονότι η ΕΕ δεν βρίσκεται σε γεωπολιτική αντιπαλότητα ή εμπορικό πόλεμο με την Κίνα, έχει επηρεαστεί από τους περιορισμούς στις εξαγωγές κρίσιμων ορυκτών.
Χρειάζονται λοιπόν νέα μέτρα πολιτικής, όπως περαιτέρω κίνητρα και υποχρεώσεις για ανακύκλωση κρίσιμων πρώτων υλών, υποχρεωτική δημιουργία ελάχιστων αποθεμάτων για σπάνιες γαίες (που χρησιμοποιούνται σε πολύ μικρές ποσότητες και δεν συμφέρει η ανακύκλωσή τους), σημαντική αύξηση της δημόσιας χρηματοδότησης για έρευνα σε βασικά υλικά στα δημόσια και ιδιωτικά ερευνητικά κέντρα της ΕΕ, με στόχο την ανάπτυξη εναλλακτικών υλικών (καινοτόμες υποκαταστάσεις).
Ωστόσο, δεν πρέπει να τεθούν στόχοι εγχώριας παραγωγής εξόρυξης και επεξεργασίας, λόγω κόστους. Η ΕΕ πρέπει να στηριχτεί στο εμπόριο με αξιόπιστους εταίρους.
Δημοσιονομικό πλαίσιο
Η μεταρρύθμιση του 2024 ήταν θετική, αλλά παρουσιάζει δύο σοβαρά ελαττώματα: Δεν δίδεται επαρκής προτεραιότητα στις επενδύσεις σε σχέση με άλλες δαπάνες. Πρέπει να επιτραπεί προσωρινή αύξηση του χρέους για επενδύσεις (πχ για 7 χρόνια), εφόσον είναι υψηλής ποιότητας και το χρέος παραμένει βιώσιμο.
Οι ίδιες απαιτήσεις προσαρμογής ισχύουν για όλες τις χώρες, ανεξαρτήτως κινδύνου. Αυτό οδηγεί σε υπερβολικούς περιορισμούς για χώρες με χρέος κοντά στο 60% ΑΕΠ, ακόμη και αν μπορούν να αντέξουν αύξηση του χρέους χωρίς κινδύνους.
Πολιτική ατζέντα
Για την ενίσχυση της στρατηγικής της αυτονομίας, η ΕΕ πρέπει να προωθήσει και εσωτερικές και διεθνείς πολιτικές, ειδικά στο εμπόριο και κλίμα.
Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΕ πρέπει να επεκτείνει το δίκτυο συμφωνιών ελευθέρου εμπορίου (που ήδη καλύπτει 74 χώρες και το 44% του εμπορίου της) και να επικεντρωθεί σε συμφωνίες με τον Παγκόσμιο Νότο, του οποίου η σημασία αυξάνεται. Μέχρι το 2030, αναμένεται να καλύπτει το 40% του παγκόσμιου ΑΕΠ (σε αγοραστική δύναμη), περισσότερο από τη Δύση.
Επίσης, πρέπει να προωθήσει μια συμμαχία για εμπορικούς κανόνες, έστω και χωρίς τις ΗΠΑ. Προτείνεται μια "Συμμαχία Εμπορίου βάσει Κανόνων" εκτός ΠΟΕ, με 56 πιθανούς εταίρους.
