Ροή
Τις τελευταίες εβδομάδες έχουν ενταθεί οι αναλύσεις για τις επιδιώξεις και δυνατότητες της Τουρκίας να δρα στην περιοχή. Στην προσπάθεια να κατανοήσουμε ποια είναι η Τουρκία, μπορεί να μας βοηθήσει η αναλυτική προσέγγιση ενός από τους σύγχρονους πατέρες του πολιτικού ρεαλισμού, του διάσημου Kenneth Waltz. Προσπαθώντας να εντοπίσει τα αίτια του πολέμου, ο Waltz διατύπωσε το 1959 τα τρία επίπεδα ανάλυσης που προσδιορίζουν τα αίτια του πολέμου: Τον άνθρωπο, το κράτος και το σύστημα. Ας δανειστούμε λοιπόν αυτό τον τρόπο σκέψης για μια σύντομη προσέγγιση της σημερινής Τουρκίας.
Ο ΗΓΕΤΗΣ
Στο πρώτο επίπεδο οφείλουμε να κοιτάξουμε τον άνθρωπο που ηγείται του κράτους. Ο Ερντογάν είναι αναμφισβήτητα η πιο έντονη προσωπικότητα στην ηγεσία της σύγχρονης Τουρκίας μετά τον Κεμάλ. Αυτό που πρέπει να απαντήσουμε όσον αφορά τον Τούρκο ηγέτη είναι ποια είναι τα πραγματικά κίνητρα που τον κινητοποιούν. Είναι η εθνική συνείδηση του για μεγιστοποίηση της ισχύος της χώρας του; Είναι οι προσωπικές, ναρκισσιστικές φιλοδοξίες του για εξουσία και υστεροφημία ή είναι οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις και η διάθεση του για διάδοση του ισλάμ σε παγκόσμιο επίπεδο; Προφανώς και τα τρία στοιχεία ισχύουν ως ένα βαθμό αλλά κυρίαρχο ρόλο νομίζω έχει το τελευταίο.
Η προώθηση του Ισλάμ κατατάσσεται στα αρνητικά στοιχεία του συγκεκριμένου ηγέτη τα οποία μειώνουν την συνολική ισχύ της Τουρκίας. Οι εμπειρίες από το Ιράν, την Αλ Κάιντα και το λεγόμενο Ισλαμικό Κράτος έχουν δημιουργήσει ένα ισχυρό μπλοκ στον υπόλοιπο κόσμο για οποιονδήποτε προωθεί την παγκόσμια επικράτηση του Ισλάμ. Υπό αυτή την έννοια η Τουρκία έχει απώλεια ισχύος όσο ο Ερντογάν είναι στην εξουσία.
ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ
Στο δεύτερο επίπεδο οφείλουμε να κοιτάξουμε την εσωτερική δομή του κράτους. Σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο η Τουρκία είναι μια χώρα διχασμένη και με ισχυρές αντιθέσεις. Στις εκλογές του 2017, το οριακό 51% του Ερντογάν ανέδειξε αυτό τον διχασμό μεταξύ των πληθυσμών στις μεγαλουπόλεις και τα δυτικά παράλια με αυτούς το εσωτερικό της χώρας. Η δε ισχυρή κουρδική μειονότητα που φτάνει το 17% του συνολικού πληθυσμού αποτελεί ακόμα ένα παράγοντα διχασμού και αποδυνάμωσης στη δομική συνοχή της Τουρκίας.
Σε οικονομικό επίπεδο η Τουρκία έχει κάνει άλματα από το 2003 με το ΑΕΠ να εκτοξεύεται από τα 240 στα 840 δις δολάρια στα τελευταία 15 χρόνια. Η οικονομική ανάπτυξη αποτελεί βεβαίως ισχυρότατο παράγοντα ισχύος για την Τουρκία. Πρέπει όμως να επισημάνουμε ότι η χώρα έχει πολλά δομικά προβλήματα στην διάρθρωση της οικονομίας της τα οποία υπονομεύουν το μέλλον και την συνοχή της. Η λίρα υποτιμήθηκε 25% έναντι του ευρώ στο τελευταίο δωδεκάμηνο, ο πληθωρισμός είναι στο 12% και το εμπορικό έλλειμμα εκτινάχθηκε στα 9 δις δολάρια τον Ιανουάριο του 2018 από 4,3 δις πέρσι.
Ο συνολικός δανεισμός των τουρκικών εταιριών σε ξένο νόμισμα έφτασε στα επίπεδα ρεκόρ των 326 δισ. δολαρίων και το βασικό επιτόκιο παρέμβασης της Κεντρικής τράπεζας της Τουρκίας είναι στο δυσθεώρητο 12,75%. Όλα αυτά σε ένα διεθνές περιβάλλον αύξησης των επιτοκίων και αναμενόμενου διεθνούς εμπορικού πολέμου καθιστούν ιδιαιτέρως ευάλωτη την τουρκική οικονομία. Στο δεύτερο επίπεδο ανάλυσης λοιπόν, βλέπουμε ότι η Τουρκία αντλεί ισχύ από την οικονομική της δύναμη αλλά σε επίπεδο δομών -κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών- έχει συνεχή απώλεια ισχύος.
ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ
Στο τρίτο επίπεδο κοιτάμε το σύστημα. Σύμφωνα με το Waltz το διεθνές σύστημα είναι άναρχο και ανταγωνιστικό. Καθώς λοιπόν δεν υπάρχει «αρχή» που να εξαναγκάζει τα κράτη να εφαρμόζουν κοινώς αποδεκτούς κανόνες συμπεριφοράς, το καθένα επιδιώκει με την δική του ισχύ να επιβάλει τη θέληση του στους άλλους. Η θέση της Τουρκίας στο διεθνές σύστημα συνδέεται άρρηκτα με τη θέση της στο υποσύστημα της Μέσης Ανατολής και Ανατολικής Μεσογείου. Ογδόντα εκατομμύρια μουσουλμάνων με σύνορα με την ΕΕ, την Ρωσία, το Ιράν, το Ιράν, το Ιράκ και τη Συρία και με πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα και τη Μεσόγειο είναι -και πάντα θα είναι- πηγή ισχύος για τη χώρα.
Η ισχύς που πηγάζει για την Τουρκία από τη θέση της στο διεθνές σύστημα αποτελεί και το μεγαλύτερο και σταθερότερο κομμάτι της συνολικής ισχύος της χώρας. Ασχέτως με το αν η Τουρκία έχει Κεμαλιστές ή Ισλαμιστές στην εξουσία, αν ο Ερντογάν είναι ορθολογιστής ή παράφρονας, αν η χώρα έχει δικτατορία ή δημοκρατία, αν πηγαίνει καλά ή όχι η οικονομία της και το αν έχει ή όχι προβλήματα με τους Κούρδους ή με την ΕΕ, η Τουρκία παράγει σημαντική ισχύ λόγω της θέσης της στο διεθνές σύστημα.
ΕΜΕΙΣ
Αυτό το τελευταίο κομμάτι έχει σημασία για τον τρόπο με τον οποίο οφείλουμε εμείς στην Ελλάδα να «διαβάζουμε» την Τουρκία. Και τα τρία επίπεδα ανάλυσης είναι σημαντικά και παίζουν τον ρόλο τους στη διαμόρφωση της ισχύος και συνεπώς της συμπεριφοράς της Τουρκίας απέναντι στην Ελλάδα. Ενώ όμως τα χαρακτηριστικά του ηγέτη και οι δομές του κράτους αλλάζουν, βλέπουμε ότι η θέση στο διεθνές σύστημα παράγει σταθερά ισχύ για την Τουρκία. Ο μόνος τρόπος για να περιορίσει η Ελλάδα αυτή την ισχύ είναι να διεκδικήσει για τον εαυτό της ένα μέρος αυτού του ρόλου που έχει η Τουρκία.
Μια οικονομία δέκα εκατομμυρίων πολιτών της ΕΕ στο σημείο συνάντησης Ευρώπης-Ασίας, με μια εύρωστη οικονομία με απήχηση και επιρροή στα Βαλκάνια, με πρόσβαση στη Μεσόγειο, με καλές διπλωματικές σχέσεις και ισχυρές εμπορικές συναλλαγές με τις χώρες της Μέσης Ανατολής, με ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις και διαχρονικά σταθερή, ρεαλιστική εξωτερική πολιτική, θα μπορούσε να αποτελέσει πηγή σταθερότητας στην περιοχή και να πάρει το μερίδιο ισχύος που της ανήκει από τη θέση της στο διεθνές σύστημα. Βεβαίως από όλα τα παραπάνω, ελάχιστα ισχύουν αυτή τη στιγμή για την Ελλάδα. Οι προϋποθέσεις όμως υπάρχουν. Η βούληση χρειάζεται.
