Ροή
Με την έκθεση «Το χθες είναι Τώρα» το εθνικό αρχαιολογικό Μουσείο μάς ξάφνιασε ευχάριστα και όπως αναφέρει στην εισαγωγή η διευθύντρια του Αννα-Βασιλική Καραπαναγιώτου «η έκθεση «Λαζόγκα εγκαινιάζει μια νέα δραστηριότητά την φιλοξενία εκθέσεων μεγάλων καλλιτεχνών που επιχειρούν να συνομιλήσουν από την σκοπιά του “σήμερα” με το “τότε” της αρχαιότητας.
Ύστερα από μια συζήτηση με τη σύζυγο του καλλιτέχνη τη δημοσιογράφο Άννα Μιχαλιτσιάνου και με οδηγό την επιμελήτριά της Έκθεσης Μπία Παπαδοπούλου, το Insider.gr ξεναγεί τούς αναγνώστες του στη μεγάλη διαδρομή των έργων με τις ενότητες: «Μεσογειακές Αποδράσεις», Τα «Θραύσματα Μνήμης», «Μεταμορφώσεις».
Πρώτη ενότητα: Μεσογειακές αποδράσεις
Το ταξίδι ξεκινά με μια μελανόμορφη Λήκυθο -τέλους 6ου αι. π.Χ.- με τον Οδυσσέα δεμένο στο κατάρτι να ακούει τις σειρήνες που παίζουν λύρα και το διπλό αυλό. Οι χαμηλοί φωτισμοί προδιαθέτουν το αίσθημα για μια βιωματική περιπλάνηση, σε μια απόλυτα πρωτότυπη έκθεση όπου το αρχαιότερο χθες μοιάζει σημερινό και υποδέχεται το σύγχρονο έργο ως φυσική συνέχεια, ως οικογένεια του και το σύγχρονο έργο να ενσωματώνει με φυσικό τρόπο τα σπαράγματα και τα ειδώλια της αρχαιότητας. Αυτή είναι και η ψυχή της έκθεσης. Το σύγχρονο έργο δεν προκαλεί το αρχαίο και το αντίστροφο. Εντυπωσιάζει η ισορροπία, η αρμονία χρόνου, εικόνας και χώρου.
Πλάι στη Λήκυθο με τον Οδυσσέα βλέπουμε μακέτες και σχέδια του Λαζόγκα από την εικονογράφηση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας για τις εκδόσεις ΑΣΕ (Θεσσαλονίκη 1983-84) και ανάμεσα τους και το σύμβολο της έκθεσης, ένα άλογο σε σχέδιο Α4 που ο Λαζόγκας το σχεδιάζει ως Δούρειο Ίππο με τα φτερά του Πήγασου ως Βουκεφάλα και ταυτόχρονα ως σύμβολο της πόλης του Λάρισας. Οι μεταμορφώσεις κυριαρχούν. «Η μεταμόρφωση είναι δομικό στοιχείο της δουλειάς μου», σημειώνει ο ίδιος.
1968! Ο καθηγητής στην Αρχιτεκτονική του ΑΠΘ Χαράλαμπος Μπούρας, προτείνει στο Λαζόγκα για διπλωματική το Μουσείο της Ολυμπίας, όταν ήδη έχει αναλάβει την κατασκευή του ο μοντερνιστής Πάτροκλος Καραντινός.
Τα σχέδια και μέρη αυτής της τολμηρής διπλωματικής με τίτλο «Ένα φανταστικό Μουσείο στην Ολυμπία» (Ι969) παρουσιάζονται για πρώτη φορά. Ο Λαζόγκας οραματίζεται τη συνύπαρξη του χθες με την εποχή και αναρτά αρχαία σπαράγματα από την οροφή, μέρη αγαλμάτων, κεφαλές, σαν μια υπενθύμιση ότι τα θραύσματα είναι τα έργα και όχι η προσπάθεια αποκατάστασης με συγκολλήσεις και πλάι στον Απόλλωνα προσθέτει σύγχρονους ήρωες από την εθνική αντίσταση ή το Βιετνάμ καθώς πιστεύει ότι η ιστορία εξακολουθεί να γεννά ήρωες.
Τα σχέδια εντάσσονται στη σειρά «Μυθολογικά». Ο Μινώταυρος, η Αριάδνη, ο Διόνυσος, η Άρτεμης, ο Απόλλωνας, ο Οδυσσέας και οι Σειρήνες, οι Μαινάδες και οι Νίκες, μπαίνουν στη δουλειά του από τα τέλη του ’70. Στις συχνές επισκέψεις του στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο τον γοήτευε η ελευθερία των σχεδίων, ιδιαίτερα στις λευκές ληκύθους, με την ίδια ελευθερία προσεγγίζει και ο ίδιος την αρχαιότητα. Δεν αντιγράφει, ούτε εξιστορεί, επιλέγει το θραύσμα ως το μέρος από μια καταστροφή που φέρει τη μνήμη του όλου, ως στοιχείο ακέραιο της φθοράς του χρόνου και κομμάτι της σημερινής νεωτερικότητας που το αγκαλιάζει αναγνωρίζοντας, ότι ο ένας πολιτισμός είναι συνέχεια του άλλου, ότι πρόκειται για συγκοινωνούντα δοχεία χρόνου και τόπων, καθώς η νεωτερικότητα δεν καταστρέφει μόνο για να δημιουργήσει το νέο έργο, αλλά διατηρεί τα μέρη που συνέχουν τους πολιτισμούς.
Πλάι στο αγγείο που απεικονίζει τον Θησέα την στιγμή που σκοτώνει τον Μινώταυρο, βλέπουμε μοναδικά σχέδια σε χαρτί Α4 με το Μινώταυρο, την Αριάδνη και τον Διόνυσο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η Νίκη που ίπταται πάνω από τον Θησέα, έτοιμη να τον στεφανώσει. Είναι η μοναδική μορφή ζωγραφισμένης Νίκης που έχουμε σε αυτή την ενότητα, όπου συνυπάρχει με τα πήλινα ειδώλια Νίκης του 2ου π.Χ αι., Νίκες οι οποίες συνομιλούν με την ομώνυμη σειρά έργων του Λαζόγκα στον ίδιο χώρο.
Στα πολλά και τακτικά τα ταξίδια του στη Μεσόγειο, στο ευρωπαϊκό τμήμα, το Αφρικανικό και της Μέσης Ανατολής, με ξεχωριστή αγάπη στην Αίγυπτο, ο Λαζόγκας προσεγγίζει το παρελθόν με πλήρη συνείδηση της οικουμενικότητας των αρχαίων πολιτισμών της Μεσογείου. Τον ενδιαφέρει η πολυπολιτισμικότητα της περιοχής και οι αλληλοεπιδράσεις μεταξύ των λαών. Στα ταξίδια συνήθιζε να κάνει γρήγορα σκίτσα σε χαρτιά Α4, χρησιμοποιώντας ενίοτε πειραματικές τεχνικές. Πλάι σε σχέδιο που φέρει τη χειρόγραφη σημείωση «Σήμα της Τανίτ», θεότητα των Καρχηδονίων ισότιμη με την Αστάρτη που λατρεύονταν στη Μάλτα, τη Σαρδηνία και την Ισπανία ως «μητέρα» θεά με σύμβολα της γονιμότητας ένα αρχαίο αιγυπτιακό ταφικό αγαλματίδιο νεαρής κοπέλας του 2030-1700 π.Χ., υπενθυμίζει το θετικό-αρνητικό, τη ζωή-θάνατος, κεντρικά μοτίβα στο έργο Λαζόγκα. Ακολουθεί η Εφέσια Άρτέμιδα του 1ου π.Χ αι. από Πεντελικό μάρμαρο με τους πολλαπλούς μαστούς που λατρεύτηκε ως μεγάλη θεά της φύσης και του φεγγαριού, προστάτιδα παιδιών και των ζώων, με τα σχέδια του Λαζόγκα τονίζουν το θηλυκό στοιχείο και τη θεά τροφό, όπως αποκαλύπτει ο τίτλος της σειράς που εδώ λειτουργεί ως ερμηνευτικό εργαλείο.
Στην ενότητα της Μεσογείου, κυρίαρχο ρόλο παίζει η σειρά έργων «Νίκες». Στην οθόνη παρακολουθούμε ένα εξαιρετικό βίντεο από περφόρμανς του καλλιτέχνη στο Παρίσι το 1977. Το βίντεο δείχνει τη σχέση του Λαζόγκα με τη «καταστροφή», και όπως σημειώνει ο Θανάσης Μουτσόπουλος στο κείμενο του «Μια ζωγραφική καταστροφής και ανασύνθεσης» (Α4 έκδοση Άγκυρα 2006), «(…) ο Λαζόγκας μεταφέρει τη διαδικασία μιας φυσικής καταστροφής στη δημιουργία ενός έργου, κληρονομιά των πιο ακραίων ιστορικών μορφών της νεωτερικότητας, από το Dada μέχρι το Fluxus και τις σωματικές δράσεις. Η καταστροφική μέθοδος γίνεται γι αυτόν διαδικασία που σχετίζεται με τον έρωτα και το θάνατο (…) τόσο στο ερωτικό σεντόνι αλλά και στο σεντόνι-σάβανο, αλλά και στις βίαιες γραφές, που συχνά εξαφανίζουν την αναπαράσταση ή το σώμα, αφού προηγουμένως συνευρεθούν μαζί του.»
Ο Λαζόγκας τεμαχίζει τις φωτογραφίες και τα αρνητικά με τη Νίκη της Σαμοθράκης για να μετατρέψει τα κομμάτια αυτά σε νέες εικαστικές συνθέσεις. Η καταστροφή αποτελεί σταθερή αναφορά στη μορφογένεση και στη διαδικασία παραγωγής των έργων του. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα χρόνια του ’70 η έμφαση στη διαδικασία ήταν καινοτόμο αίτημα.
Η σειρά Νίκες ξεκινά το 1976 με τις «Καρυάτιδες, τα γκαζάκια, τις επαλληλίες, και θραύσματα από τις Νίκες σε έργα 70Χ100εκ., ενώ στη Μπιενάλε Νέων -Παρίσι 1980- παρουσιάζει μια παραλλαγή 600Χ400 εκ., όπου χρησιμοποιεί πλήθος υλικών, φωτογραφίες, φακέλους αλληλογραφίας, ρυζόχαρτο, πέτρες σε ανάρτηση και επαλληλίες. Μέρος εκείνης της κατασκευής αποτελεί το μεγαλοδιάστατο σχέδιο στο οποίο αντικαθιστά την επάλληλη διαφάνεια του ρυζόχαρτου με πλεξιγκλάς. Σημειώνει ο Θόδωρος Γεωργίου στο «Λαζόγκας 1997» (έκδοση Θεσσαλονίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 1997). Ο Λαζόγκας αφουγκράζεται τη μεταβατική δυναμική των αλλαγών της κοινωνίας και την εκφράζει με τις διαστρωματώσεις στη ζωγραφική του, διαμορφώνοντας το καλλιτεχνικό αποτύπωμα μιας κοινωνίας που αναζητά τον εαυτό της. Οι επαλληλίες-αναδιπλώσεις δεν είναι παρά η αισθητική αγωνία της νεωτερικής κοινωνίας να επαναπροσδιορίσει τον εαυτό της πέρα από τα όρια της εικονικής πραγματικότητας»
Δεύτερη ενότητα: Θραύσματα μνήμης
Εδώ σκιαγραφείται η φιλοσοφική θεώρηση του Λαζόγκα προσδιορίζοντας το «θραύσμα ως όλον». Υποστηρίζει ότι το θραύσμα διατηρεί ακέραιη τη συνολική μνήμη και σημειώνει «Τι άλλο είναι αυτός ο τόπος εκτός από θρυμματισμένες, αποσπασματικές μνήμες και συνεχείς απουσίες που συνθλίβουν τη συνολική εικόνα». ‘Εμπνέεται από τον Ηράκλειτο, ο οποίος πρέσβευε όχι μόνο την αδιάλειπτη μετάλλαξη αλλά και τη συνάφεια των αντιθέτων. Οι δυο αυτές αρχές υπογραμμίζουν το σύνολο της δουλειάς του καλλιτέχνη.
Τα «Θραύσματα-Όστρακα», έχουν αφετηρία σπαράγματα μυκηναϊκών αγγείων και μας θυμίζουν τη σειρά Τεχνητή Αναπνοή, βίντεο του (2005) με φωτογραφίες, φωτοτυπίες, διαφάνειες, θραύσματα ιστορικών γεγονότων, ανθρώπινων στιγμών, διάσημων ζωγραφικών έργων ή μεγάλων κοινωνικών συγκρούσεων, όπου καθώς ο ίδιος φυσά (διαφορετική χρήση του αέρα από τα «πανιά του Οδυσσέα») αυτά αιωρούνται στο σύμπαν ενός ατελεύτητου χρόνου.
Κι εδώ συναντάμε την ιδέα της διαφάνειας, κεντρική στο έργο του Λαζόγκα, να ανατρέπει τη παραδοσιακή αντίληψη περί αναπαράστασης της πραγματικότητας, προβάλλοντας την όψη εκείνη που δεν είναι απεικονίσιμη. Η καταγραφή της εικόνας παύει να είναι στατική, βρίσκεται σε συνεχή ροή, σε ένα σύμπαν θραυσμάτων, ένα «τόπο» όπου όλα επαναπροσδιορίζονται και επανατοποθετούνται. Η συνομιλία με τα Θραύσματα-όστρακα της συλλογής του Μουσείου φανερώνει το παλίμψηστο του χρόνου και της εικόνας, μιας συνεχούς διαστρωμάτωσης, μιας συνεχώς μεταβαλλόμενης κοινωνικής πραγματικότητας.
H σειρά «Θραύσματα Μνήμης» περιλαμβάνει τους «Κίονες», τις γραφές και τα Σπαράγματα-όστρακα. Ξεκίνησε στις αρχές του ΄90. Οι «Γραφές» του Λαζόγκα, αποφεύγουν συνειδητά τα σλόγκαν, τις παραινέσεις ή τα σοφίσματα. Καταγράφουν το σύγχρονο πολιτισμό και τις αποδομήσεις που ο ίδιος γεννά στη γλώσσα, στα νοήματα, στις λέξεις. Η επικοινωνία, ύψιστο κοινωνικό αγαθό, στο Λαζόγκα θυμίζει πινακίδες της Γραμμικής Β (που εκτίθενται πλάι στα έργα του) όπου συλλαβές, δακτυλικά αποτυπώματα, σχήματα, σύμβολα αποδίδουν την προσπάθεια προσδιορισμού της έννοιας. Στην αρχή, η Γραμμική Β, δεν ταυτίστηκε με καμία γλώσσα. Μετά πλήθος προσπαθειών το 1952 αναγνωρίστηκαν με σιγουριά τα 65 από τα 88 σύμβολα και καταγράφηκε ως αρχαϊκή ελληνική διάλεκτος πέντε αιώνες παλαιότερη του Ομήρου! «Παρόμοια» και οι Γραφές του Λαζόγκα μας οδηγούν στο αναζητούμε το νόημα πίσω από την αποδόμηση του λόγου. Η κατακερματισμένη γραφή-θραύσμα μέρος του παλιού εαυτού της θυμίζει σιβυλλικά μηνύματα, ενός νεωτερικού πολιτισμού που υπενθυμίζει τη 4η τεχνολογική επανάσταση και αναζητά το πώς θα δομήσει και θα αποτυπώσει τη νεωτερικότητά της.
Τρίτη ενότητα: Μεταμορφώσεις εικόνων
Η τρίτη ενότητα υπογραμμίζει την ιδέα της μεταμόρφωσης που διέπει τη μυθολογία όπως και τα έργα του Λαζόγκα. Περιλαμβάνει τις σειρές έργων «Σειρήνες», «Μαινάδες» και «Βαυβώ», αρχαία αγγεία και γλυπτά αντίστοιχης θεματικής από τη συλλογή του Μουσείου.
Σύμφωνα με τον μύθο, οι Σειρήνες ήταν αρχικά συνοδοί της Περσεφόνης τις οποίες η Δήμητρα μεταμόρφωσε σε αρπακτικά υβρίδια μετά την αρπαγή της κόρης της από τον Άδη. Ο Λαζόγκας τις αναπαριστά ως φτερωτές φιγούρες, σε πτώση να μην τραγουδούν αλλά να σιωπούν. Η γυναίκα στα έργα του εμφανίζεται ως τροφός, μητέρα γη, γυναίκα Κένταυρος, Σειρήνα χωρίς φτερά, Αμφίφυλη, Βαυβώ, πόρνη, Μαινάδα. Η Βαυβώ, συνάντησε την πενθούσα Δήμητρα στην Ελευσίνα όταν εκείνη αναζητούσε την κόρη της και την έκανε να γελάσει δείχνοντάς της τα απόκρυφα σημεία της, κίνηση που προκάλεσε χαμόγελο στη Δήμητρα. Το γυμνό κατέχει κυρίαρχη θέση στην τέχνη αλλά η τόλμη της Βαυβούς και του κεραμέα της εποχής συγκινούν το Λαζόγκα.
Το ταξίδι απασχολεί το Λαζόγκα από τις αρχές του ’80 όταν στη Μπιενάλε του Σάο Πάολο στήνεται το κατάρτι του πλοίου και σε σεντόνι υπάρχει η φιγούρα του Οδυσσέα, αλλά είναι απούσες οι Σειρήνες. Το 1992 στο Επίκεντρο Πάτρας παρουσιάζει «Τα πανιά του Οδυσσέα», όπου ένα τεράστιο σεντόνι δεμένο σε κατάρτι πέντε μέτρων κινείται από το δυνατό αέρα που προκαλούν μεγάλες τουρμπίνες. Το ταξίδι, είναι εσωτερικό. Στις Σειρήνες, 2008, Πινακοθήκη Κατσίγρα έχουμε όλους τους ήρωες παρόντες. Στο «Χθες είναι τώρα» η έκθεση κλείνει με τις Σειρήνες, λείπει όμως ο Οδυσσέας άρα και το ταξίδι. Υποδηλώνεται το τέλος της ουτοπίας του μυθικού ταξιδιού; Ακόμη κι αν ο καλλιτέχνης δεν το επιδιώκει συνειδητά γεγονός είναι ότι η σύγχρονη πραγματικότητα αποτυπώνεται ολοκάθαρα, όχι μόνο στη Μεσόγειο αλλά στον πλανήτη γη. Οι σημερινές κοινωνίες κλέβουν την ψυχή της Ουτοπίας. Τι θ’ απογίνουν οι Σειρήνες, οι Μαινάδες, η Βαυβώ; Ποια τροπή θα πάρει ο μύθος; Και ο πολυμήχανος Οδυσσέας; Ίσως όμως το τελευταίο σχέδιο της έκθεσης (2013) να λειτουργεί ως αλληγορία για τον αέναο κοσμικό κύκλο. Παρουσιάζει την Βαυβώ, καθισμένη με έναν ήλιο να προβάλλει στο βάθος ως αισιόδοξη νότα να μας υπενθυμίζει τα λόγια του Ηράκλειτου: ««Στην περιφέρεια του κύκλου αρχή και πέρας συμπίπτουν».
Την επιμέλεια της έκθεσης, που θα διαρκέσει έως τις 20 Αυγούστου 2022, συνυπογράφουν οι Δρ. Άννα-Βασιλική Καραπαναγιώτου, προϊσταμένη του ΕΑΜ, ο Ευάγγελος Βιβλιοδέτης, προϊστάμενος του τμήματος Επικοινωνίας Εκθέσεων και Εκπαίδευσης του ΕΑΜ, και η ιστορικός τέχνης Μπία Παπαδοπούλου.
Επιμέλεια κειμένου παρουσίασης: Άρτεμη Καρδουλάκη
