Η προσοχή του κόσμου στράφηκε στην Τουρκία την περασμένη εβδομάδα, καθώς φιλοξένησε μια τελετή υπογραφής μιας πολυαναμενόμενης συμφωνίας υποστηριζόμενης από τα Ηνωμένα Έθνη (ΟΗΕ) στην Κωνσταντινούπολη, μεταξύ Ρωσίας, Τουρκίας και Ουκρανίας. Όπως αναφέρει το think tank του Atlantic Council, εάν εφαρμοστεί, θα επιτρέψει την ασφαλή εξαγωγή ουκρανικών σιτηρών από τρία λιμάνια στην περιοχή της Οδησσού, χαλαρώνοντας έτσι μια διαφαινόμενη παγκόσμια επισιτιστική κρίση που προκαλεί η Ρωσία.
Η συμφωνία για τα σιτηρά, την οποία ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες αποκάλεσε «φάρο ελπίδας, δυνατότητας και ανακούφισης», έχει προκαλέσει ανάμεικτα συναισθήματα μεταξύ ειδικών και αξιωματούχων. Είτε έτσι, είτε αλλιώς, η όλη υπόθεση έχει γίνει μια μεγάλη διπλωματική νίκη για την Τουρκία - ο πρόεδρος της οποίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, κατέστησε σε μεγάλο βαθμό δυνατή τη συμφωνία μέσω της πολύμηνης διπλωματίας του μεταξύ των ηγετών της Ουκρανίας και της Ρωσίας, για να φέρει τελικά κοντά τα δύο εμπόλεμα μέρη.
Η Τουρκία αναμένεται επίσης, να διαδραματίσει βασικό ρόλο στην εφαρμογή των συμφωνιών. Ένα Κοινό Κέντρο Συντονισμού πρόκειται να δημιουργηθεί στην Κωνσταντινούπολη και τα εμπορικά πλοία θα επιθεωρηθούν στα λιμάνια που καθορίζει η Τουρκία κατά την είσοδο και την έξοδο από τα τουρκικά Στενά. Αν όλες οι πλευρές είχαν τηρήσει τις δεσμεύσεις τους, η Άγκυρα θα είχε πολλούς λόγους για να γιορτάσει: Ανανεωμένη προμήθεια τροφίμων για επανεξαγωγή στη Μέση Ανατολή και Αφρική, αυξημένη «ήπια δύναμη» (soft power) στην περιοχή, βελτιωμένη εικόνα στις δυτικές πρωτεύουσες και ενίσχυση της εγχώριας υποστήριξης στην τουρκική ηγεσία.
Αλλά προφανώς, τίποτα από αυτά δεν ενδιέφερε τη Ρωσία. Λιγότερο από είκοσι τέσσερις ώρες μετά τη συμφωνία της Κωνσταντινούπολης, το Κρεμλίνο έριξε βαριά σκιά στο μέλλον των συμφωνιών μέσω πυραυλικής επίθεσης στις λιμενικές εγκαταστάσεις στην Οδησσό, προκαλώντας άμεση καταδίκη από την Ουκρανία. Αυτή δεν είναι η μόνη παράβαση που έχει διαπράξει η Μόσχα: Οι νηοπομπές ρωσικών πλοίων με λεηλατημένα ουκρανικά σιτηρά να κατευθύνονται προς τουρκικά λιμάνια- κάτι που είναι ευρέως τεκμηριωμένο - δεν έχουν σταματήσει ποτέ. Ενώ η Άγκυρα μπορεί να είναι αδύναμη να σταματήσει τους πυραύλους του Κρεμλίνου να πέφτουν βροχή στην Ουκρανία, μπορεί να βάλει τέλος σε αυτή την παράνομη πρακτική. Η εικόνα καλής πίστης που βοήθησε να δημιουργηθεί καθ' όλη τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για τα σιτηρά, εξαρτάται από αυτό.
Ένα ομιχλώδες σχέδιο
Από τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του τρέχοντος έτους, υπάρχουν αλλεπάλληλα στοιχεία για το αυξανόμενο παράνομο ρωσικό εμπόριο ουκρανικού σιταριού από τα κατεχόμενα εδάφη- συμπεριλαμβανομένης της Κριμαίας- κυρίως προς τη Συρία και την Τουρκία. Το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών διέψευσε τους ισχυρισμούς της Ουκρανίας ότι αυτό συμβαίνει, επικαλούμενο την απουσία αποδείξεων ότι το σιτάρι έχει ουκρανική προέλευση. Νομικά, η παροχή τέτοιων αποδείξεων αποτελεί πρόκληση: Τα πλοία χρησιμοποιούν πλαστά έγγραφα που δείχνουν ρωσικές πόλεις ως λιμάνια φόρτωσης και «εξαφανίζονται» απενεργοποιώντας τα συστήματα AIS εντοπισμού τους. Ωστόσο, οι δορυφορικές φωτογραφίες και άλλες λεπτομερείς πληροφορίες που παρέχονται στις τουρκικές αρχές από την ουκρανική πλευρά, υποδηλώνουν ότι η έλλειψη πολιτικής βούλησης και όχι επίσημων αποδεικτικών στοιχείων, σταματά τη διαδικασία έρευνας.
Τούρκοι αξιωματούχοι εξηγούν την αδράνειά τους, αναφέροντας τον κίνδυνο δημιουργίας επικίνδυνου προηγούμενου εάν δεσμεύσουν ένα εμπορικό πλοίο χωρίς επαρκή στοιχεία. Ένα άλλο πρόβλημα έγκειται στα κενά του καθεστώτος κυρώσεων. Το πακέτο κυρώσεων που ανακοινώθηκε από το υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ τον Απρίλιο, στόχευε τη ρωσική κρατική United Shipbuilding Corporation. Όμως μια από τις θυγατρικές της, η Southern Shipbuilding and Ship Repair Center, καθώς και η δική της θυγατρική, Crane Marine Contractor, δεν έχουν συμπεριληφθεί στον κατάλογο των κυρώσεων και σύμφωνα με τη ναυτιλιακή βάση δεδομένων «Equasis», πλοία που ανήκουν στην τελευταία εμφανίζονται συχνά σε μεταφορές λαθρεμπορίου.
Ταυτόχρονα, μπορεί να υπάρχουν λιγότερο προφανείς λόγοι που εξηγούν την απροθυμία της Άγκυρας να ασχοληθεί με το θέμα.
Από τη μια πλευρά, υπάρχει μια γενική αίσθηση στη Τουρκία ότι η Ρωσία δεν είναι αξιόπιστη, αλλά η Άγκυρα πρέπει να συμβιβαστεί για να αποφευχθούν σοκ στην εγχώρια αγορά. Ο πληθωρισμός του Ιουνίου έφτασε σε υψηλό είκοσι τεσσάρων ετών, πλησιάζοντας το 80%, μόλις ένα χρόνο πριν από τις προεδρικές εκλογές. Μια πρόσφατη έκθεση από το υπουργείο Γεωργίας των ΗΠΑ, διαπίστωσε ότι οι Τούρκοι αγρότες αντιμετωπίζουν αυξανόμενο κόστος παραγωγής, συμπεριλαμβανομένων των λιπασμάτων και των καυσίμων, λόγω της «ασθενέστερης τουρκικής λίρας, των αυξανόμενων διεθνών τιμών των εμπορευμάτων, των προβλημάτων της αλυσίδας εφοδιασμού και πιο πρόσφατα λόγω του πολέμου στην Ουκρανία». Η τουρκική κυβέρνηση μπορεί να χρειαστεί να περιορίσει τις εξαγωγές γεωργικών προϊόντων - κάτι που σημαίνει μειωμένα έσοδα για τον προϋπολογισμό της. Ακόμη πιο ανησυχητική είναι η κατάσταση με τους ηλιόσπορους και τα άλλα αγροτικά προϊόντα, δεδομένης της εκτίναξης των τιμών λιανικής.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχει επείγουσα ανάγκη σταθεροποίησης των διεθνών αγορών, προκειμένου να αμβλυνθούν οι οικονομικές και κοινωνικές διαμαρτυρίες στις χώρες που πλήττονται από την επισιτιστική κρίση. Η Τουρκία έχει ήδη φιλοξενήσει περισσότερους από πέντε εκατομμύρια πρόσφυγες από τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική και η διατήρηση των εξαγωγών σιτηρών είναι ζωτικής σημασίας για να αποφευχθούν νέα κύματα μεταναστών που θα έφευγαν από τις χώρες τους εξαιτίας της επισιτιστικής κρίσης.
Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία είχε υψηλό τίμημα για την τουρκική οικονομία και οι προσπάθειες της Άγκυρας να αποκαταστήσει τις διαταραγμένες αλυσίδες εφοδιασμού στη Μαύρη Θάλασσα, υπό μια έννοια αξίζουν επαίνους. Ωστόσο, οι ρωσικές κινήσεις να σταματήσει τη διαδικασία και να συνεχίσει τις αποστολές λεηλατημένων σιτηρών από την Ουκρανία, μπορεί να προκαλέσουν έντονες... παρενέργειες για την Τουρκία — η οποία δεν έχει την πολυτέλεια να το αφήσει να συμβεί.
Πρώτον, η αποδοχή ρωσικών πλοίων με κλεμμένα ουκρανικά σιτηρά ακόμη και μετά τις ρωσικές επιθέσεις στα ουκρανικά λιμάνια, μπορεί να εγείρει ερωτήματα σχετικά με την αξιοπιστία της Άγκυρας ως αμερόληπτου διαμεσολαβητή στις διαπραγματεύσεις για την απεμπλοκή των ουκρανικών εξαγωγών. Οι προηγούμενες εκκλήσεις της Τουρκίας να επιτραπεί στη Ρωσία ταυτόχρονα να εξάγει σιτηρά και λιπάσματα στις παγκόσμιες αγορές προκάλεσαν ανησυχίες στην Ουκρανία, αλλά θεωρήθηκαν σε μεγάλο βαθμό ως διαπραγματευτικό μέσο για να φέρουν τους Ρώσους στο τραπέζι. Τώρα που η Ρωσία έχει λάβει «ανεμπόδιστη παγκόσμια πρόσβαση» στις αγορές για τα δικά της γεωργικά προϊόντα, οποιεσδήποτε εμπορικές συμφωνίες με ρωσικές εταιρείες που δεν τηρούν τις νομικές διαδικασίες και αποστέλλουν κλεμμένο ουκρανικό σιτάρι και καλαμπόκι, είναι πιθανό να γίνουν σημαντικό «αγκάθι» για την Άγκυρα και τη μεσολάβηση της στην συμφωνία των σιτηρών.
Δεύτερον, μια τέτοια συνεργασία θα μπορούσε να υπονομεύσει ευρύτερα τον ρόλο της Τουρκίας ως εποικοδομητικού και αξιόπιστου παράγοντα, σε άλλες περιπτώσεις για την επίλυση περιφερειακών συγκρούσεων - όπως η Πλατφόρμα της Αστάνα για τη Συρία, η πολιτική διαδικασία στη Λιβύη και η μεσολάβηση στον πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Οι πρόσφατες διπλωματικές πρωτοβουλίες του Ερντογάν οφείλονταν σε μεγάλο βαθμό στην επιθυμία του να επεκτείνει το «μαλακό» πολιτικό αποτύπωμα της χώρας του στην περιοχή. Το ζήτημα του λαθρεμπορίου των ουκρανικών σιτηρών μπορεί να τον θέσει υπό αμφισβήτηση, τόσο στις δυτικές όσο και στις μη δυτικές πρωτεύουσες.
Τρίτον, χρησιμοποιώντας τα τουρκικά λιμάνια στα σκοτεινά της σχέδια λαθρεμπορίου, η Ρωσία ελπίζει να ανατρέψει την εδραιωμένη τουρκο-ουκρανική εταιρική σχέση. Όπως δήλωσε πρόσφατα ο πρέσβης της Ουκρανίας στην Τουρκία, οι στρατηγικοί δεσμοί μεταξύ των δύο χωρών παραμένουν - αλλά η κοινή γνώμη στην Ουκρανία είναι ολοένα και πιο δυσαρεστημένη με την περιστασιακή συνεργασία της Άγκυρας με τη Μόσχα. Οι επιπτώσεις της «γκρίζας» συνεργασίας της Τουρκίας με τη Ρωσία έφτασαν στο επίπεδο του επίσημου διαβήματος, όταν ο Τούρκος επιτετραμμένος στην Ουκρανία κλήθηκε στο υπουργείο Εξωτερικών του Κιέβου, λόγω της άρνησης της Τουρκίας να εμποδίσει το υπό ρωσική σημαία πλοίο Zhybek Zholu να εγκαταλείψει το τουρκικό λιμάνι που ελλιμενιζόταν, παρά τα επίσημα αιτήματα του Κιέβου για έρευνα του φορτίου του.
Τέταρτον, η Τουρκία κινδυνεύει να αντιμετωπίσει νέα προβλήματα στις σχέσεις της με τη Δύση, καθώς οι ελπίδες για ανανέωση της στρατιωτικής συνεργασίας με το ΝΑΤΟ άρχισαν να αυξάνονται μετά την εποικοδομητική στάση της Άγκυρας για την προσχώρηση της Σουηδίας και της Φινλανδίας στη Συμμαχία. Το γεγονός ότι το Δίκτυο Καταπολέμησης Οικονομικών Εγκλημάτων των ΗΠΑ έχει συμπεριλάβει την Τουρκία στη λίστα των δεκαοκτώ χωρών που χρησιμεύουν για να παρακάμψουν τις κυρώσεις στη Ρωσία και τη Λευκορωσία - βάζοντάς την παρέα με την Αρμενία, την Κίνα και τη Νικαράγουα - είναι ένα ανησυχητικό μήνυμα για την Άγκυρα.
Πέμπτον, ο μακροπρόθεσμος στόχος της Ρωσίας να επεκτείνει τον «στόλο φάντασμα» που ταξιδεύει από τα κατεχόμενα λιμάνια της Ουκρανίας στην Τουρκία, νομιμοποιεί ουσιαστικά την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας. Εκτός από σιτηρά, η Ρωσία διακινεί επίσης λαθραία καλαμπόκι, προϊόντα ηλίανθου και, πιο πρόσφατα, χάλυβα και μέταλλα από τη Μαριούπολη και το Μπερντιάνσκ – υποδηλώνοντας ότι το πεδίο του παράνομου εμπορίου θα μπορούσε να επεκταθεί ακόμη περισσότερο. Από την πλευρά της, η Τουρκία δεν αναγνώρισε ποτέ την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας και μια οδηγία του 2017 του Τουρκικού Ναυτιλιακού Επιμελητηρίου δίνει εντολή στα λιμάνια να απομακρύνουν τα πλοία από την κατεχόμενη χερσόνησο. Με την αποδοχή τους τώρα, οι Τούρκοι αξιωματούχοι όχι μόνο αγνοούν τους εθνικούς κανονισμούς, αλλά και κερδίζουν για τη χώρα τους τη φήμη ενός ταραχοποιού, που παραβιάζει το διεθνές δίκαιο και νομιμοποιεί έμμεσα το εξωτερικό εμπόριο με την κατεχόμενη Κριμαία.
Τέλος, οι τουρκικές επιχειρήσεις ενδέχεται να υποστούν άμεσες οικονομικές απώλειες. Οι Τούρκοι αγρότες καλλιεργούν χιλιάδες εκτάρια μισθώνοντας γεωργικές εκτάσεις στις νότιες περιοχές της Ουκρανίας, οι οποίες τώρα είναι κατεχόμενες από τις ρωσικές δυνάμεις. Είναι, επομένως, πολύ πιθανό ορισμένα από τα ρωσικά πλοία που αποστέλλουν κλεμμένο σιτάρι και προϊόντα ηλίανθου να έχουν κάποιες «τουρκικές» καλλιέργειες. Επιπλέον, οι εταιρείες που συμμετέχουν τώρα σε δραστηριότητες της ρωσικής «γκρίζας ζώνης», ενδέχεται να αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα στην επιστροφή τους στην ουκρανική αγορά όταν τελειώσει ο πόλεμος και τεθεί σε πλήρη ισχύ η πρόσφατα υπογραφείσα συμφωνία ελεύθερου εμπορίου μεταξύ Ουκρανίας και Τουρκίας.
Μένει να φανεί εάν οι μηχανισμοί που ενσωματώνονται στη συμφωνία της Κωνσταντινούπολης για τα σιτηρά, πράγματι θα εφαρμοστούν. Αλλά ό,τι και να συμβεί τελικά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Ρωσία θα συνεχίσει να αποστέλλει... καραβιές κλοπιμαίων στην Τουρκία. Στην Ουκρανία εξακολουθεί να υπάρχει προσδοκία ότι η Άγκυρα δεν θα τις αποδεχτεί—αν όχι λόγω της δέσμευσής της στη στρατηγική εταιρική σχέση με το Κίεβο, τουλάχιστον λόγω νηφάλιου πραγματισμού. Τελικά, η «διαρροή» σιτηρών από τα κατεχόμενα ουκρανικά εδάφη είναι απολύτως προς το συμφέρον της Ρωσίας. Η Τουρκία δεν έχει τίποτα να κερδίσει σε αυτό το παιχνίδι και πάρα πολλά να χάσει.
