Παρασκευή 23 Απριλίου 2010, λίγο μετά το μεσημέρι: Ο τότε πρωθυπουργός Γιώργος Παπανδρέου ταξιδεύει στο ακριτικό νησί του Καστελόριζου, όπου ανακοινώνει τη μεγάλη απόφαση για ένταξη στο σκληρό μηχανισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Μέσα σε 5 λεπτά και 49 δευτερόλεπτα, και με 608 λέξεις, ο πρωθυπουργός «έδεσε» τη χώρα στο άρμα των δανειστών, όπου παραμένει μέχρι και σήμερα. Στην έκτη επέτειο του Καστελόριζου, η Ελλάδα είναι μία ουσιαστικά πτωχευμένη χώρα, με μειωμένη διεθνή αξιοπιστία, συρρικνωμένο περιφερειακό ρόλο, με τον λαό να διαβιεί σε συνθήκες εξαθλίωσης και κατάπτωσης.
Στις 2.192 ημέρες που μεσολάβησαν από τις 23 Απριλίου 2010, κάθε ημέρα που περνούσε, η ελληνική οικονομία έχανε κατά μέσο όρο 22,9 εκατ. ευρώ από το ΑΕΠ της, αλλά και 613 θέσεις εργασίας κάθε 24ωρο. Είναι ενδεικτικό πως το ΑΕΠ μειώθηκε από τα 226,2 δισ. ευρώ το 2010, στα 176,02 δισ. ευρώ το 2015, δηλαδή κατά 50 δισ. ευρώ!
Οι άνεργοι από 604,6 χιλιάδες τον Απρίλιο 2010, αυξήθηκαν μέσα στην εξαετία αναφοράς έως και στο 1,34 εκατομμύριο, δηλαδή υπερδιπλασιάσθηκαν.
Με αυτές τις πρωτόγνωρες οικονομικές θυσίες οι οποίες επέφεραν τεκτονικές αλλαγές στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, η ελληνική οικονομία πέτυχε να μειώσει το δημοσιονομικό της έλλειμμα από το 15,6% του ΑΕΠ το 2009 στο 7,2% του ΑΕΠ το 2015. Αλλά δεν συνέβη το ίδιο και με το χρέος.
Το δημόσιο χρέος από 126,8% του ΑΕΠ το 2019, αυξήθηκε στο 146% του ΑΕΠ το 2010, στο 171,3% του ΑΕΠ το 2011, στο 159,6% του ΑΕΠ το 2012 (παρά το PSI), στο 177,7% του ΑΕΠ το 2013,σ το 180,1% του ΑΕΠ το 2014, στο 176,9% του ΑΕΠ πέρυσι και πλέον κινείται υψηλότερα του 180% του ΑΕΠ.
Τέλος, μετά από την πολύχρονη αυτή προσαρμογή επετεύχθη εξισορρόπηση στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, χωρίς ωστόσο η «στατιστική» ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας της χώρας, να αποτυπώνεται εμφανώς στην πραγματική οικονομία και ειδικά στις εξαγωγές.
Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών από έλλειμμα 11,2% του ΑΕΠ το 2009, μειώθηκε στο 10,1% του ΑΕΠ το 2010, στο 9,9% του ΑΕΠ το 2011, στο 2,4% του ΑΕΠ το 2012 και κατέστη πλεονασματικό κατά 0,6% του ΑΕΠ το 2013 κατά 0,9% του ΑΕΠ το 2014 και κατά 0,1% το 2015.
Μια νέα Οδύσσεια
Η παράθεση των ανωτέρω οικονομικών μεγεθών απλά δείχνει το μέγεθος των θυσιών που υπέστησαν οι Έλληνες πολίτες στα χρόνια του Μνημονίου. Παρά την προσδοκία ότι η περιπέτεια που μπήκε η χώρα το 2010 θα τελείωνε σύντομα αυτό δεν επιβεβαιώθηκε. Πολιτικές παλινωδίες εντός και εκτός Ελλάδας, λάθος υπολογισμοί και τιμωριτικές λογικές συνέθεσαν ένα μείγμα εκρηκτικό που έφερε φτώχεια και εξέθρεψε τον λαϊκισμό.
Η δήλωση του τότε πρωθυπουργού, Γιώργου Παπανδρέου, που έγινε με θέα το ήρεμο λιμανάκι του ακριτικού νησιού, δείχνει την άγνοια που είχε η τότε κυβέρνηση για το πόσο γρήγορα η χώρα θα έφθανε στην «Ιθάκη της». Η δήλωση ανέφερε τα εξής:
«Χθες, ανακοινώθηκαν τα στοιχεία για το πραγματικό μέγεθος του ελλείμματος του 2009. Θύμισαν σε όλους μας τα ακατανόητα λάθη, τις παραλείψεις, τις εγκληματικές επιλογές και την καταιγίδα των προβλημάτων που μας κληροδότησε η προηγούμενη κυβέρνηση. Όλοι μας κληρονομήσαμε - η σημερινή Κυβέρνηση και Ελληνικός λαός - ένα σκάφος έτοιμο να βυθιστεί. Μια χώρα χωρίς κύρος και αξιοπιστία, που είχε χάσει το σεβασμό ακόμα και των φίλων και των εταίρων της. Μια οικονομία εκτεθειμένη στο έλεος της αμφισβήτησης και των ορέξεων της κερδοσκοπίας.
Από την πρώτη μέρα σηκώσαμε τα μανίκια και με σκληρή δουλειά βαλθήκαμε να ανατρέψουμε αυτό το αρνητικό κλίμα. Καταστρώσαμε σχέδιο, πήραμε δύσκολα μέτρα, που πολλές φορές πόνεσαν, αλλά ανακτήσαμε την αξιοπιστία μας. Δημιουργήσαμε νέες συμμαχίες.
Μετά από έναν πραγματικό μαραθώνιο, διεκδικήσαμε και καταφέραμε να οδηγηθούμε σε μια ισχυρή απόφαση της Ε.Ε. για την στήριξη της χώρας μας, με ένα πρωτόγνωρο, για την ιστορία και τα δεδομένα της Ε.Ε., μηχανισμό. Και εμείς και οι εταίροι μας στην Ε.Ε., ελπίζαμε ότι αυτή η απόφαση θα αρκούσε για να ηρεμήσει και να συνετίσει τις αγορές, ώστε να μπορέσουμε να συνεχίσουμε τη χρηματοδότηση της χώρας μας με χαμηλότερα επιτόκια. Να υπάρξει, δηλαδή, η απαραίτητη νηνεμία, ώστε να αφιερωθούμε στο έργο μας, στις μεγάλες αλλαγές που χρειάζεται η χώρα, για να κάνουμε την οικονομία μας βιώσιμη, ανταγωνιστική. Να σταθεί η Ελλάδα στα πόδια της, δυνατή, για να αισθανθούν όλοι οι Έλληνες περήφανοι.
Οι αγορές δεν ανταποκρίθηκαν. Είτε γιατί δεν πίστεψαν στη βούληση της Ε.Ε., είτε γιατί κάποιοι αποφάσισαν να συνεχίσουν την κερδοσκοπία.
Και σήμερα, η κατάσταση στις αγορές απειλεί να αποδημήσει, όχι μόνο τις θυσίες του Ελληνικού λαού, αλλά και την ομαλή πορεία της οικονομίας. Και κινδυνεύει να χαθεί η προσπάθεια που καταβάλλουν οι Έλληνες από τα ακόμη μεγαλύτερα επιτόκια δανεισμού και ακόμη χειρότερα από την δυσκολία δανεισμού. Δεν θα το επιτρέψουμε. Ήρθε η στιγμή, το χρόνο που δεν μας δίνουν οι αγορές, αυτόν τον χρόνο να μας τον δώσει η απόφαση που πήραμε όλοι μαζί οι ηγέτες των χωρών της Ευρώπης για να στηριχθεί η Ελλάδα.
Είναι ανάγκη, ανάγκη εθνική και επιτακτική, να ζητήσουμε επισήμως από τους εταίρους μας την ενεργοποίηση του μηχανισμού στήριξης, που από κοινού δημιουργήσαμε στην Ε.Ε. Έχω ήδη δώσει εντολή στον Υπουργό Οικονομικών να κάνει τις απαραίτητες ενέργειες. Και οι εταίροι μας θα συνδράμουν άμεσα και αποφασιστικά, ώστε να παράσχουν στην Ελλάδα το απάνεμο λιμάνι που θα μας επιτρέψει να ξαναχτίσουμε το σκάφος μας με γερά και αξιόπιστα υλικά. Αλλά και να στείλουν και ένα ισχυρό μήνυμα στις αγορές, ότι η Ε.Ε. δεν παίζει και προστατεύει το κοινό μας συμφέρον και το κοινό μας νόμισμα.
Βρισκόμαστε σε μια δύσκολη πορεία, μια νέα Οδύσσεια για τον Ελληνισμό. Όμως, πλέον, ξέρουμε το δρόμο για την Ιθάκη και έχουμε χαρτογραφήσει τα νερά. Μπροστά μας έχουμε ένα ταξίδι με απαιτήσεις από όλους μας, αλλά με μια νέα συλλογική συνείδηση και κοινή προσπάθεια θα φθάσουμε εκεί ασφαλείς, πιο σίγουροι, πιο δίκαιοι, πιο περήφανοι.
Ο τελικός μας στόχος, ο τελικός μας προορισμός είναι να απελευθερώσουμε την Ελλάδα από επιτηρήσεις και κηδεμονίες. Να απελευθερώσουμε τις δυνάμεις του Ελληνισμού, τον κάθε Έλληνα και Ελληνίδα από αντιλήψεις, πρακτικές και συστήματα που τον εμποδίζουν παντού, εδώ και δεκαετίες. Να δώσουμε οξυγόνο εκεί που υπάρχει ασφυξία, δικαιοσύνη και κανόνες εκεί που υπάρχει αδικία, διαφάνεια εκεί που υπάρχει σκοτάδι, σιγουριά εκεί που υπάρχει ανασφάλεια, και ανάπτυξη για όλους.
Η έμπνευση, η πίστη μας είναι ετούτος εδώ ο τόπος, από το Καστελόριζο, μέχρι την Κέρκυρα, από την Κρήτη μέχρι τον Έβρο, είναι αυτός ο υπέροχος λαός, είναι οι νέοι μας με τις δυνατότητες και τα οράματά τους. Είμαι απόλυτα βέβαιος ότι, θα τα καταφέρουμε. Αρκεί εμείς οι Έλληνες να πιστέψουμε στις δυνατότητές μας, στις αξίες μας, στον ίδιο μας εαυτό».
Η επιστολή Παπακωνσταντίνου
Αμέσως μετά το διάγγελμα του κ. Παπανδρέου, ο υπουργός Οικονομικών απέστειλε επίσημη λιτή επιστολή στον πρόεδρο του Eurogroup, Jean Claude Juncker, τον Επίτροπο Οικονομικών και Νομισματικών Θεμάτων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Olli Rehn και τον πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, Jean Claude Trichet από τους οποίους ζήτησε την ενεργοποίηση του μηχανισμού στήριξης.
Ο κ. Παπακωνσταντίνου τους έγραψε τα εξής:
Αγαπητοί Κύριοι,
Σύμφωνα με την Απόφαση των Αρχηγών Κρατών και Κυβερνήσεων της 25ης Μαρτίου 2010 για την παροχή οικονομικής βοήθειας στην Ελλάδα, όταν χρειαστεί, και την επακόλουθη Απόφαση των Υπουργών Οικονομικών της Ευρωζώνης της 11ης Απριλίου 2010, η Ελλάδα ζητά την ενεργοποίηση του μηχανισμού στήριξης.
Με εκτίμηση,
Γιώργος Παπακωνσταντίνου
Στην Ουάσιγκτον, ο γενικός διευθυντής του ΔΝΤ Dominique Strauss-Kahn που βρισκόταν σε ανοικτή γραμμή με την Αθήνα μέσω του Παναγιώτη Ρουμελιώτη, αντιδρά θετικά, όπως αναμενόταν άλλωστε, καθώς είχε αναμειχθεί και ο ίδιος στις συζητήσεις με τον κ. Παπανδρέου και του είχε υποσχεθεί πως θα τον εξυπηρετήσει και θα τον βοηθήσει σε αυτή τη δύσκολη στιγμή για τον ίδιο και την Ελλάδα...
«Λάβαμε το αίτημα της Ελλάδας για μία συμφωνία Stand-By», δήλωσε και πρόσθεσε: «Έχουμε δουλέψει πολύ στενά με τις ελληνικές αρχές αρκετές εβδομάδες για τεχνική βοήθεια, και είχαμε στείλει αποστολή στην Αθήνα για μερικές ημέρες, όπου συνεργάστηκε με τις αρχές και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Είμαστε έτοιμοι να κινηθούμε γοργά στο αίτημα της».
Η δήλωση αυτή του Dominique Strauss-Kahn μαρτυρούσε όμως ότι το Καστελόριζο δεν ήταν αιφνιδιασμός. Είχε υπάρξει προεργασία, είχε προετοιμασθεί ο μηχανισμός…
Η προηγούμενη ημέρα…
Την προηγούμενη μέρα, 22 Απριλίου 2010, η Eurostat ανακοίνωσε ότι το ελληνικό δημοσιονομικό έλλειμμα διαμορφώθηκε τελικά στο 13,6% του ΑΕΠ το 2009, έναντι του επίσημου 7,7% που ήταν το 2008. Σημείωσε αύξηση από το 12,7% που αναφερόταν στο Πρόγραμμα Σταθερότητας και ήταν το δεύτερο υψηλότερο έλλειμμα στην ευρωζώνη. Με αφορμή την ανακοίνωση, το spread στα ομόλογα σημείωσε νέο αρνητικό ρεκόρ 12ετίας, φτάνοντας ως τις 564 μονάδες. Την εξέλιξη αυτή ακολούθησε ανακοίνωση από τον οίκο Moody's, που υποβάθμισε το χρέος της Ελλάδας σε Α3 με αρνητική προοπτική από Α2.
Το υπουργείο Οικονομικών έσπευσε να δημοσιοποιήσει τη θέση του ότι η ανακοίνωση της Eurostat, δεν αλλάζει τον στόχο για τη μείωση του ελλείμματος το 2010 κατά τουλάχιστον 4% του ΑΕΠ, όπως προβλεπόταν στο Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης.
Σύμφωνα με την ανακοίνωση, η κυβέρνηση έχει ήδη υιοθετήσει όλα τα αναγκαία και πρόσθετα μέτρα, που συνολικά ξεπερνούν το 6% του ΑΕΠ, για την εξασφάλιση αυτού του στόχου και προχωρά με ταχύτατους ρυθμούς στην εξειδίκευση και υλοποίηση όλων των πολιτικών και διαρθρωτικών αλλαγών που προβλέπονται στο Πρόγραμμα Σταθερότητας για τη μείωση του ελλείμματος και του χρέους, την ανάταξη της οικονομίας, τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και τη δημιουργία μιας νέας πορείας βιώσιμης ανάπτυξης.
Στο βιβλίο του με τίτλο «Game Over - Η αλήθεια για την κρίση» ο πρώην υπουργός Οικονομικών Γιώργος Παπακωνσταντίνου παραθέτει γεγονότα της ημέρας που προηγήθηκε του Καστελόριζου. Σε αυτό αναφέρει τα εξής:
«Κατά τη διάρκεια του πρωινού [της 22ας Απριλίου 2010] μου τηλεφώνησε ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, η Γερμανία δίσταζε να συναινέσει στην ενεργοποίηση του μηχανισμού, τόσο δημόσια όσο και σε ιδιωτικές συζητήσεις έλεγαν ότι ήταν ακόμα νωρίς. Εκείνο το πρωινό, όμως, ο γερμανός υπουργός Οικονομικών ήθελε να μου πει ότι εάν η Ελλάδα αποφάσιζε να ζητήσει την ενεργοποίηση, η Γερμανία δεν θα έφερνε αντίρρηση. Είχαμε φτάσει στο σημείο «τελευταίας ευκαιρίας» – το περίφημο ultima ratio. Μίλησα με συναδέλφους μου και σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και με τον ευρωπαίο επίτροπο. Ολοι θεωρούσαν πως είχαμε φτάσει πλέον σε ένα σημείο όπου κάθε περαιτέρω καθυστέρηση εγκυμονούσε μεγάλους κινδύνους.
Το απόγευμα της ίδιας ημέρας, της Πέμπτης 22 Απριλίου 2010, ο πρωθυπουργός συγκάλεσε στο Μέγαρο Μαξίμου ένα άτυπο Υπουργικό Συμβούλιο. Τόσο εκείνος όσο και εγώ παρουσιάσαμε την κατάσταση όπως είχε πλέον διαμορφωθεί. Η ανακοίνωση της Eurostat στην πραγματικότητα έθετε τέλος στις προσπάθειές μας να κρατηθεί η χώρα στις αγορές. Εξαιτίας της καθυστέρησης των εταίρων μας, η δημιουργία του μηχανισμού από μόνη της δεν είχε τελικά λειτουργήσει αποτρεπτικά για να κατευνάσει τις αγορές και να τις πείσει ότι δεν υπήρχε θέμα χρεοκοπίας της Ελλάδας.
Η συζήτηση κράτησε ώρες. Η προσφυγή στον μηχανισμό στήριξης προέκυψε ως η μόνη επιλογή. Όλοι συμφωνούσαν, με επιμέρους διαφορετικές προσεγγίσεις ως προς τον σωστό χρόνο. Οι περισσότεροι ήταν υπέρ της άμεσης ενεργοποίησης, κάποιοι ήθελαν να περιμένουμε μέχρι να μάθουμε περισσότερες λεπτομέρειες ως προς τους όρους και τις προϋποθέσεις. Όλοι όμως πίστευαν ότι κάθε μέρα που περνούσε έκανε το πρόβλημα ακόμα πιο δύσκολο.
Η καταληκτική ημερομηνία της 18ης Μαΐου, όταν θα έληγε ένα μεγάλο ομόλογο για το οποίο δεν υπήρχαν χρήματα, αναφέρθηκε επανειλημμένα. Όπως χαρακτηριστικά είπε ένας υπουργός, ο μηχανισμός της ΕΕ και του ΔΝΤ αποτελούσε «ασφαλές λιμάνι» για την Ελλάδα. Η χώρα θα είχε τον χρόνο και τις δυνατότητες για να ορθοποδήσει. Αλλά υπήρχε προφανώς αγωνία για τα επιπρόσθετα μέτρα που θα ζητούσαν οι επίσημοι πλέον πιστωτές μας.
Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, η Μαίρη Μακριδάκη, υπεύθυνη του ιδιαίτερου γραφείου του πρωθυπουργού, μπήκε στην αίθουσα και μου πέρασε ένα σημείωμα. Με ζητούσε επειγόντως ο αμερικανός υπουργός Οικονομικών. Βγήκα από τη σύσκεψη για να του μιλήσω. Ο Τιμ Γκάιτνερ ήθελε να μου μεταφέρει τη στήριξη των ΗΠΑ. Είχαν μιλήσει με τη Γερμανία και τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες και όλα ήταν έτοιμα, εάν αποφασίζαμε να ζητήσουμε την ενεργοποίηση του μηχανισμού στήριξης. Μου μετέφερε επίσης και ότι το ΔΝΤ θεωρούσε πως έπρεπε να προσφύγουμε στον μηχανισμό άμεσα.
Το μήνυμα ήταν απλό και ερχόταν από παντού: «Έχει έρθει η ώρα».
Ο πρωθυπουργός έκλεισε τη σύσκεψη λέγοντας πως δεν υπάρχει διεθνής εμπειρία ή συνταγή γι’ αυτό που περνούσαμε. Θύμισε αυτό που ήταν αυτονόητο στο μυαλό όλων μας: είχαμε δύσκολα μπροστά μας, αλλά η ανάγκη να σώσουμε την πατρίδα ήταν μονόδρομος, δεν χωρούσαν δεύτερες σκέψεις ούτε μικροπολιτικοί υπολογισμοί. Ο,τι είχαμε καταφέρει μέχρι εκείνη τη στιγμή, και ιδιαίτερα η δημιουργία του μηχανισμού που μπορούσε να αποτρέψει την άτακτη χρεοκοπία της χώρας, ήταν επειδή είχαμε δείξει αποφασιστικότητα και αξιοπιστία. Επέμεινε στην ανάγκη για εθνικό διάλογο και κοινωνική συμφωνία και ζήτησε να επισπεύσουμε τις διαπραγματεύσεις με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και το ΔΝΤ.
Όταν ολοκληρώθηκε η συνεδρίαση, τον ακολούθησα στο γραφείο του. Σταθήκαμε όρθιοι κοντά στην πόρτα. «Πρόεδρε, πρέπει να ενεργοποιήσουμε τον μηχανισμό αύριο» του είπα. «Δεν μπορούμε να περιμένουμε περισσότερο». Ήταν της ίδιας άποψης. Σταθήκαμε για λίγο εκεί, σιωπηλοί. Ήταν μια ιστορική στιγμή και το αισθανόμασταν και οι δυο μας. Στη συνέχεια, έμεινε μόνος στο γραφείο του για να κάνει μια σειρά τηλεφωνημάτων στους κυριότερους ευρωπαίους ηγέτες…».
Ο Σεπτέμβριος του 2018
Το τρίτο Μνημόνιο της Ελλάδας εκπνέει στα τέλη Αυγούστου 2018. Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος ήδη η χώρα καλείται να λάβει άμεσα μέτρα ύψους 5,4 δισ. ευρώ μέσω μεταρρυθμίσεων σε ασφαλιστικό και φορολογικό, αλλά και να νομοθετήσει «προληπτικές παρεμβάσεις» 3,6 δισ. ευρώ, για την περίπτωση που έως τα μέσα του 2017 δεν έχει καταφέρει η δυναμική του πρωτογενούς αποτελέσματος να οδηγεί σε πλεόνασμα 3,5% του ΑΕΠ το 2018.
Για την ελάφρυνση του τεράστιου ελληνικού χρέους, το οποίο ήταν και ο λόγος που προκάλεσε την κρίση το 2010, οι δανειστές εξετάζουν λύσεις που επικεντρώνουν στο να διευκολύνεται η Ελλάδα να εξυπηρετεί το χρέος αυτό σε βάθος χρόνους. Σε κάθε περίπτωση οι λύσεις αυτές θα ενεργοποιηθούν μετά το 2021 όταν και οι πληρωμές για την εξόφληση τόκων και χρεολυσίων θα αυξηθούν σε επίπεδα πολύ υψηλότερα από τα σημερινά.
Τα δύσκολα λοιπόν δεν έχουν περάσει και το φως στο βάθος του τούνελ δεν είναι ακόμη ορατό. Στο ερώτημα «πώς θα μοιάζει και που θα βρίσκεται η Ελλάδα το Σεπτέμβριο του 2018» κανείς δεν μπορεί να δώσει μια ασφαλή απάντηση. Κανείς δεν μπορεί να υποστηρίξει πως η χώρα δεν θα έχει μπει σε ένα τέταρτο πρόγραμμα στήριξης ή ότι η μεταρρυθμιστική κόπωση και η πολιτική αστάθεια δεν θα έχουν οδηγήσει τη χώρα εκτός ευρωζώνης.
Δεδομένου ότι η απάντηση για το που θα βρίσκεται η Ελλάδα μετά το τέλος του τρίτου προγράμματος δεν είναι ξεκάθαρη και σαφής για κανένα και πολύ περισσότερο για τους επενδυτές, αυτό δείχνει πως όλα τα προγράμματα στήριξης από το 2010 μέχρι και σήμερα απλά δεν πέτυχαν το σκοπό τους….
