Παίζουν ρόλο οι δημοκρατικές αξίες στο εμπόριο; Παρ' όλο που η αποδυνάμωση των δημοκρατικών κανόνων σε όλο τον κόσμο έχει αναζωπυρώσει το ενδιαφέρον για αυτό το ερώτημα, η οικονομική θεωρία και τα ιστορικά παραδείγματα δεν προσφέρουν μια καθοριστική απάντηση, αναφέρει blog της ΕΚΤ. Τα τελευταία 25 χρόνια, οι εμπορικοί εταίροι της ΕΕ έχουν γίνει όλο και λιγότεροι, επισημαίνουν τα στελέχη της ΕΚΤ Κλόντια Μαρτσίνι και Αλεξάντερ Ποπόφ και διερευνούν το ιστορικό αυτής της εξέλιξης και τη δυναμική της.
Από τη μία πλευρά, αυτό που έχει σημασία είναι το συγκριτικό πλεονέκτημα, με αποτέλεσμα κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα χώρες με πολύ κακό ιστορικό δημοκρατίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως Κίνα και Ρωσία, να γίνουν απαραίτητοι εμπορικοί εταίροι για τις ώριμες δημοκρατίες της Δύσης, αναφέρουν. Από την άλλη, εξηγούν πως υπάρχει μια μακρά παράδοση διαφόρων ομάδων, ακόμη και ολόκληρων χωρών, που μποϊκοτάρουν εισαγόμενα αγαθά τα οποία παράγονται υπό δικτατορικά καθεστώτα ή χρησιμοποιούν καταναγκαστική εργασία.
Τα δύο στελέχη της ΕΚΤ, καταγράφουν την εξέλιξη των δημοκρατικών προφίλ των εμπορικών εταίρων της ΕΕ από τα μέσα της δεκαετίας του 1980. Εξηγούν πως η ΕΕ αποτελεί μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίπτωση μελέτης επειδή έχει δεσμευτεί σε μια εμπορική πολιτική βασισμένη σε αξίες. Η εμπορική πολιτική της ΕΕ στοχεύει να διασφαλίσει ότι η οικονομική ανάπτυξη συμβαδίζει με τις δημοκρατικές και κοινωνικές αξίες. Αυτές οι αξίες περιλαμβάνουν τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα υψηλά εργασιακά πρότυπα και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Ωστόσο, η ΕΕ ανταποκρίνεται με συνέπεια στα δικά της αυτό-επιβαλλόμενα ηθικά πρότυπα για το διεθνές εμπόριο; Τα συμπεράσματα της ΕΚΤ δείχνουν ότι, παρά τις δεσμεύσεις της, η ΕΕ κάνει ολοένα και περισσότερες εμπορικές συναλλαγές με χώρες που διοικούνται από αυταρχικούς ηγέτες και δικτάτορες. Μόλις πρόσφατα βλέπουμε μια διακοπή αυτής της τάσης.
Ένας δείκτης εμπορίου σταθμισμένος ως προς τη δημοκρατία
Για να κατανοήσουμε καλύτερα τους εμπορικούς εταίρους της ΕΕ, οι ερευνητές δημιούργησαν ένα δείκτη εμπορίου σταθμισμένο ως προς τη δημοκρατία (DWTI). Καλύπτει 15 χώρες της ΕΕ κατά την περίοδο 1985-2023, εστιάζοντας στα παλαιότερα κράτη μέλη, καθώς τα περισσότερα από τα νεότερα ήταν τα ίδια μη δημοκρατικά κράτη μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980.
Για να δημιουργήσουν τον DWTI, έλαβαν υπόψη τις εισαγωγές στην ΕΕ και στάθμισαν το μερίδιο των μεμονωμένων εμπορικών εταίρων με βάση τη βαθμολογία τους στον Δείκτη Φιλελεύθερης Δημοκρατίας που μετρά τη δημοκρατική τους κατάσταση. Μεταξύ άλλων παραγόντων, ο δείκτης εξετάζει τον σεβασμό των πολιτικών ελευθεριών και του κράτους δικαίου.
Όπως και ο Δείκτης Φιλελεύθερης Δημοκρατίας, ο DWTI είναι διαθέσιμος σε κλίμακα από 0 έως 1. Όσο πιο κοντά στο 1, τόσο πιο δημοκρατικοί είναι οι εμπορικοί εταίροι της ΕΕ κάθε χρόνο. Για να το δείξουμε αυτό, μια υποθετική τιμή 0,8 ή περισσότερο θα υπονοούσε ότι οι εισαγωγές στις 15 χώρες της ΕΕ προέρχονται όλες από χώρες με υψηλή βαθμολογία όπως η Νορβηγία, η Νέα Ζηλανδία και η Ελβετία. Αντίθετα, μια τιμή 0,1 ή μικρότερη θα υποδήλωνε ότι όλες οι εισαγωγές προέρχονται από χώρες με χαμηλή βαθμολογία, όπως το Αφγανιστάν, η Κίνα και η Σαουδική Αραβία.
Τα τελευταία 40 χρόνια, η βαθμολογία DWTI των «15» παρουσιάζει ένα αντίστροφο μοτίβο σχήματος U. Το Διάγραμμα 1 δείχνει ότι ανάμεσα στο 1985 και στα τέλη της δεκαετίας του 1990, η βαθμολογία του δείκτη αυξήθηκε σημαντικά. Αυτό αντανακλά μια ευρεία τάση εκδημοκρατισμού στην ανατολική Ευρώπη, τη Λατινική Αμερική και την Ανατολική Ασία. Η βαθμολογία DWTI έφτασε στο μέγιστο του 0,59 το 1999. Για να έχουμε μια αίσθηση αυτής της εξέλιξης, αυτό το συνολικό ποσό θα μπορούσε επίσης να δείξει ότι όλες οι εισαγωγές εκείνου του έτους προήλθαν από την Ινδία - μια εδραιωμένη δημοκρατία εκείνη την εποχή.
Ωστόσο, μεταξύ 1999 και 2022, η βαθμολογία DWTI των «15» μειώθηκε σταδιακά κατά περίπου ένα τρίτο, φτάνοντας στο ιστορικό χαμηλό του 0,41 το 2022. Αυτό το συνολικό ποσοστό είναι ανάλογο με μια κατάσταση στην οποία οι μισές από τις εισαγωγές στις 15 χώρες μέλη της ΕΕ προέρχονται από τον Καναδά, μια ώριμη δημοκρατία, αλλά οι άλλες μισές από την Τουρκία, μια χώρα όπου η κατάσταση της δημοκρατίας έχει επιδεινωθεί σταθερά τα τελευταία χρόνια.
Αυτή η εξέλιξη είναι σε γενικές γραμμές παρόμοια σε κάθε κράτος μέλος των 15 χωρών της ΕΕ γεγονός που υποδηλώνει ότι, τόσο ως ομάδα όσο και μεμονωμένα, οι ώριμες ευρωπαϊκές δημοκρατίες είναι λιγότερο πιθανό να αποφεύγουν τους αυταρχικούς εμπορικούς εταίρους τα τελευταία 25 χρόνια. Σίγουρα, παρά τις σαφείς δεσμεύσεις, η δημοκρατική ποιότητα του εμπορίου της ΕΕ έχει πληγεί. Ωστόσο, η επιδείνωση του DWTI σταμάτησε το 2023, γεγονός που αντικατοπτρίζει τις εμπορικές κυρώσεις της ΕΕ που επιβλήθηκαν μετά την πλήρη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Κατανόηση της παρακμής μετά το 1999
Γιατί μειώθηκε το δημοκρατικό προφίλ των εμπορικών εταίρων της Ευρώπης τα τελευταία 25 χρόνια; Είναι πιθανό αυτή η εξέλιξη να οφείλεται εξ ολοκλήρου στην Κίνα. Αφού πέρασε δεκαετίες εκτός του διεθνούς εμπορικού συστήματος, το 2001 η Κίνα εντάχθηκε στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ). Έκτοτε, το εμπόριο μεταξύ Ευρώπης και Κίνας έχει αυξηθεί σταδιακά. Επί του παρόντος, η Κίνα αντιπροσωπεύει περίπου το ένα πέμπτο όλων των εισαγωγών στην ΕΕ και κατατάσσεται 172η από τις 179 χώρες όσον αφορά τη δημοκρατική βαθμολογία.
Δεδομένης της πολύ χαμηλής βαθμολογίας της Κίνας, θα μπορούσε η παρατηρούμενη επιδείνωση του δημοκρατικού προφίλ των εισαγωγών των 15 της ΕΕ να είναι εξ ολοκλήρου αποτέλεσμα του εμπορίου της ΕΕ με αυτόν τον πολύ ισχυρό εταίρο. Είναι πράγματι εύκολα προφανές ότι το εμπόριο με την Κίνα οδηγεί σε χαμηλότερη τιμή τον DWTI. Χωρίς την Κίνα όμως, ο δείκτης είναι υψηλότερος κατά μέσο όρο κατά περίπου 0,085 μονάδες (Διάγραμμα 2).
Ωστόσο, η πτωτική τάση από το 1999 ισχύει ακόμη και όταν εξαιρείται η Κίνα. Ο δείκτης χωρίς την Κίνα μειώθηκε κατά το ένα πέμπτο κατά την ίδια περίοδο, από 0,629 το 1999 σε 0,499 το 2022. Αυτά τα ευρήματα υποδηλώνουν επομένως ότι, αν και η αύξηση του εμπορίου με την Κίνα έχει διαδραματίσει ρόλο στην επιδείνωση του σταθμισμένου με τη δημοκρατία εμπορίου, δεν εξηγείται πλήρως η αντιστροφή που παρατηρείται στα δεδομένα από τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Επομένως, δεν είναι μόνο η Κίνα που έκανε τη διαφορά.
Με την Κίνα να αποκλείεται ως η μοναδική αιτία της μείωσης του DWTI, η δεύτερη πιθανότητα είναι ότι η δημοκρατία βρίσκεται σε φθίνουσα πορεία παγκοσμίως.
Καθώς οι Ευρωπαίοι καταναλωτές εισάγουν πολλά αγαθά που δεν μπορούν να προμηθευτούν τοπικά (όπως εξωτικά τρόφιμα ή συστατικά για φάρμακα κατά του καρκίνου), η μείωση του δημοκρατικού προφίλ των εμπορικών εταίρων θα μπορούσε να είναι καθαρά μηχανική. Αλλά δεν βλέπουμε μια παγκόσμια δημοκρατική παρακμή. Αντίθετα, τα δεδομένα υποδηλώνουν ότι η μέση χώρα εκτός των «15» έχει γίνει πιο δημοκρατική τα τελευταία 25 χρόνια. Έτσι, η παρακμή μετά το 1999 δεν οφείλεται στο γεγονός ότι ο κόσμος έγινε λιγότερο δημοκρατικός.
Αυτός είναι ένας συνδυασμός δύο παραγόντων, τους οποίους διαπιστώνουμε ότι έπαιξαν ρόλο - αν και όχι ταυτόχρονα:
Πρώτον, οι «15» της ΕΕ έχουν σταδιακά ανακατανείμει τις εισαγωγές τους υπέρ των λιγότερο δημοκρατικών χωρών και δεύτερον, η ποιότητα της δημοκρατικής διακυβέρνησης έχει υποβαθμιστεί στους εμπορικούς εταίρους των 15 της ΕΕ, αν και όχι παγκοσμίως.
Πονοκέφαλος για την ΕΕ;
Οι παρατηρήσεις μας θέτουν την ΕΕ αντιμέτωπη με αρκετές προκλήσεις. Η πρώτη - και η πιο προφανής - αφορά στη φήμη της ως οικονομικής και πολιτικής ένωσης που βασίζεται σε αξίες. Η υποβάθμιση της ποιότητας της δημοκρατικής διακυβέρνησης του μέσου εμπορικού εταίρου της από το 1999 μπορεί να θεωρηθεί ως ασυμβίβαστη με τους στόχους βιώσιμης εμπορικής πολιτικής της ΕΕ για σεβασμό των δημοκρατικών, ανθρωπίνων και κοινωνικών δικαιωμάτων.
Η ΕΕ δεν μπορεί να το ισχυριστεί αυτό με επιτυχία, καθώς τα τελευταία 25 χρόνια έχει ολοένα και περισσότερες εμπορικές συναλλαγές με αυταρχικούς ηγέτες και δικτάτορες. Υπάρχουν όμως και κάποια λιγότερο αρνητικά νέα σε αυτό το σημείο. Οι κυρώσεις κατά της Ρωσίας έχουν βελτιώσει σημαντικά το δημοκρατικό προφίλ του εμπορίου της ΕΕ, που σημαίνει ότι οι αξίες φαίνεται να παίζουν ρόλο, τουλάχιστον όταν εφαρμόζονται αποφασιστικά.
Η δεύτερη πρόκληση: το «εμπόριο με δικτάτορες» ισοδυναμεί με τη δημιουργία κερδών για καθεστώτα που συχνά έχουν μια σαφή επεκτατική και στρατιωτική ατζέντα, και ο αυξημένος γεωπολιτικός κίνδυνος έχει επιπτώσεις σε όλες τις πτυχές της παγκόσμιας οικονομικής τάξης. Αυτό περιλαμβάνει τη νομισματική πολιτική, τη χρηματοοικονομική σταθερότητα και τις διεθνείς ροές κεφαλαίου, ειδικά για μια ανοιχτή οικονομία όπως η ευρωπαϊκή. Τελικά, αυτό μπορεί ενδεχομένως να γίνει μια υπαρξιακή πρόκληση για την ΕΕ.
Η τρίτη πρόκληση: τα ευρήματά μας υποδηλώνουν μια ανταλλαγή που σχετίζεται με την πράσινη μετάβαση. Οι τρέχουσες τεχνολογίες χαμηλών εκπομπών άνθρακα βασίζονται σε μια σειρά από σπάνιες γαίες που συνήθως βρίσκονται σε χώρες με αυταρχικά καθεστώτα.
Παράδειγμα, οι ηλεκτρικές μπαταρίες, οι οποίες αποτελούν βασικό στοιχείο της στρατηγικής μας για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Η παραγωγή τους περιλαμβάνει τέσσερα κύρια μέταλλα - κοβάλτιο, χαλκό, λίθιο και νικέλιο - από τα οποία η ΕΕ δεν έχει σχεδόν καθόλου εγχώρια αποθέματα. Εκτός από τον χαλκό, όλα πωλούνται στις διεθνείς αγορές κυρίως από χώρες με μη δημοκρατική κυβέρνηση, όπως η Κίνα, η Ρωσία και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό. Οι καταχρήσεις στην εξόρυξη αυτών των πρώτων υλών με τη μορφή παιδικής εργασίας και φυλακισμένων έχουν τεκμηριωθεί καλά. Ο κίνδυνος είναι ότι, προσπαθώντας να αντιμετωπίσουμε ένα εξωτερικό γεγονός (εκπομπές άνθρακα), επιδεινώνουμε ακούσια ένα άλλο (παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε άλλες χώρες).
Ο κόσμος είναι σήμερα γεμάτος γεωπολιτικούς κινδύνους. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει μια άνευ προηγουμένου πρόκληση για την ασφάλεια των αλυσίδων εφοδιασμού της. Η μεγαλύτερη προσοχή σε αυτούς με τους οποίους κάνουμε εμπόριο θα ήταν ταυτόχρονα συνεπής με τις αρχές στις οποίες έχουμε δεσμευτεί και με την ορθή οικονομική πολιτική.
