Οι πυρκαγιές, οι πλημμύρες και οι καύσωνες δεν αφήνουν πίσω τους μόνο καμένα δάση και κατεστραμμένες περιουσίες αλλά και ένα αόρατο αποτύπωμα στις ζωές των ανθρώπων: άγχος, φόβο, θλίψη, μετατραυματικό στρες. Η κλιματική κρίση έχει πλέον αναγνωριστεί διεθνώς ως σημαντικός παράγοντας κινδύνου για την ψυχική υγεία. Ταυτόχρονα, όμως, οι ειδικοί υπογραμμίζουν πως η δράση, η αλληλεγγύη και η προσαρμογή μπορούν να λειτουργήσουν ως αντίβαρο.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει ήδη αναφερθεί στη σχέση κλιματικής αλλαγής και ψυχικής υγείας, επισημαίνοντας ότι η κλιματική κρίση προκαλεί τόσο άμεσα προβλήματα (άγχος, διαταραχές στρες) όσο και μακροχρόνιες ψυχικές διαταραχές, μέσω εκτοπισμού, ανασφάλειας και διάρρηξης της κοινωνικής συνοχής.
Στην Ευρώπη, περίπου 84 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν ήδη με κάποια μορφή ψυχικής διαταραχής. Η κλιματική αλλαγή αναμένεται να επιβαρύνει ακόμη περισσότερο αυτή την εικόνα, ιδίως για τις ευάλωτες ομάδες.
- Οι προκλήσεις του νέου Κλιματικού Νόμου για την Ευρώπη και την Ελλάδα
- ΕΕ και Κλιματική Αλλαγή: 42,7 δισ. χρηματοδότηση για τις αναπτυσσόμενες χώρες το 2024
Άμεσο ψυχικό αποτύπωμα από τα ακραία καιρικά φαινόμενα
Η πιο «χειροπιαστή» διαδρομή μέσα από την οποία η κλιματική αλλαγή πλήττει την ψυχική υγεία είναι η άμεση έκθεση σε ακραία συμβάντα: πυρκαγιές, πλημμύρες, κυκλώνες, παρατεταμένους καύσωνες. Όσοι βιώνουν τέτοιες καταστροφές αντιμετωπίζουν συχνά έντονο άγχος, διαταραχές ύπνου, ενοχικά συναισθήματα, αλλά και κλασικά συμπτώματα μετατραυματικού στρες (PTSD).
Η έρευνα τα τελευταία χρόνια φωτίζει και μια πιο σκοτεινή πλευρά: τη σύνδεση της ανόδου της θερμοκρασίας με τον κίνδυνο αυτοκτονίας. Μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Nature Climate Change έδειξε ότι για κάθε αύξηση κατά 1°C στη μέση μηνιαία θερμοκρασία, τα ποσοστά αυτοκτονιών αυξάνονται κατά περίπου 0,7% στις ΗΠΑ και 2,1% στο Μεξικό.
Πιο πρόσφατη έρευνα από το Curtin University στην Αυστραλία, εκτίμησε ότι περίπου το 0,5% των αυτοκτονιών στη χώρα – περίπου 260 θάνατοι σε διάστημα δύο δεκαετιών – συνδέονται με ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες που αποδίδονται στην κλιματική αλλαγή.
Τα δεδομένα υπογραμμίζουν ότι ο «καύσωνας» δεν συνδέεται μόνο με τη δυσφορία και τα κλιματιστικά. Είναι ένας παράγοντας που μπορεί να επιδεινώσει προϋπάρχουσες ψυχικές δυσκολίες, να αυξήσει την ευερεθιστότητα, την επιθετικότητα και την παρορμητικότητα, όλα σημαντικοί κρίκοι στην αλυσίδα του κινδύνου για την ψυχική υγεία.
Οι έμμεσες συνέπειες: όταν η κλιματική κρίση «ροκανίζει» την καθημερινότητα
Πέρα από τα άμεσα σοκ, οι έμμεσες συνέπειες της κλιματικής κρίσης χτυπούν πιο αργά, αλλά εξίσου βαθιά. Η απώλεια εισοδήματος μετά από καταστροφές, οι ζημιές σε καλλιέργειες, η αναγκαστική μετανάστευση, η αβεβαιότητα για το αν «θα αντέξει» η περιοχή, η εργασία ή το σπίτι, δημιουργούν ένα μόνιμο υπόβαθρο άγχους.
Οι δυσκολίες αυτές δεν εμφανίζονται μόνο σε αναπτυσσόμενες χώρες, αλλά και σε εύπορες κοινωνίες: αγρότες που βλέπουν τις σοδειές τους να καταστρέφονται από ξηρασίες, νησιωτικές κοινότητες που πλήττονται από άνοδο της στάθμης της θάλασσας ή διάβρωση, εργαζόμενοι που εξαρτώνται από τον τουρισμό και βρίσκονται αντιμέτωποι με ακραίες θερμοκρασίες και αυξανόμενες φυσικές καταστροφές.
Σύμφωνα με ευρωπαϊκές εκτιμήσεις, η κλιματική αλλαγή αναμένεται να επιδεινώσει την ήδη υπαρκτή «σιωπηλή πανδημία» ψυχικών διαταραχών, ειδικά για όσους είναι κοινωνικά ή οικονομικά ευάλωτοι.
Το ψυχολογικό βάρος της γνώσης: κλιματικό άγχος και οικολογικό πένθος
Ακόμη και άνθρωποι που δεν έχουν βιώσει προσωπικά μια πλημμύρα ή πυρκαγιά, μπορεί να νιώθουν βαριά ψυχολογική πίεση μόνο και μόνο από τη γνώση της κλιματικής κρίσης. Τα τελευταία χρόνια έχουν καθιερωθεί όροι όπως «κλιματικό άγχος» (climate anxiety) και «οικολογικό πένθος» (ecological grief), για να περιγράψουν το αίσθημα θλίψης, απώλειας και αγωνίας για τον πλανήτη.
Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι τα δεδομένα για τους νέους. Μεγάλη έρευνα που δημοσιεύθηκε στο The Lancet Planetary Health το 2021, σε δείγμα 10.000 παιδιών και νέων 16–25 ετών σε 10 χώρες, κατέγραψε ότι:
-59% ήταν «πολύ» ή «εξαιρετικά» ανήσυχοι για την κλιματική αλλαγή.
-84% δήλωσαν τουλάχιστον «μέτρια» ανησυχία.
-Πάνω από 50% ανέφεραν ότι αισθάνονται συχνά θλιμμένοι, αγχωμένοι, θυμωμένοι, αβοήθητοι ή ένοχοι λόγω του κλίματος.
-45% δήλωσαν ότι τα συναισθήματά τους για την κλιματική κρίση επηρεάζουν αρνητικά την καθημερινή τους λειτουργικότητα.
-75% είπαν ότι θεωρούν το μέλλον «τρομακτικό», ενώ 83% πιστεύουν ότι «οι άνθρωποι έχουν αποτύχει να φροντίσουν τον πλανήτη».
Παράλληλα, έρευνα της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας στις ΗΠΑ έδειξε ότι 55% των ενηλίκων πιστεύουν πως η κλιματική αλλαγή επηρεάζει την ψυχική υγεία των Αμερικανών, πάνω από 40% δηλώνουν ότι έχουν προσωπικά επηρεαστεί ψυχικά, ενώ περίπου ένας στους πέντε αναφέρει «σημαντικό» αντίκτυπο. Ένας στους τρεις λέει ότι ανησυχεί για την κλιματική αλλαγή σε εβδομαδιαία βάση.
Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι το κλιματικό άγχος δεν είναι περιθωριακό φαινόμενο, αλλά μια ευρέως διαδεδομένη εμπειρία, ιδίως στους νέους, που συνδέεται με βαθιά συναισθήματα απογοήτευσης απέναντι στην ανεπάρκεια πολιτικών απαντήσεων.
Γιατί η εικόνα είναι πιο ελπιδοφόρα απ’ όσο φαίνεται
Η κλιματική αλλαγή ρίχνει μια βαριά σκιά στη σύγχρονη ζωή. Ωστόσο, έρευνες υποστηρίζουν ότι το κλιματικό άγχος και το οικολογικό πένθος μπορούν να λειτουργήσουν και ως υγιής, προσαρμοστική αντίδραση, κάτι που αποτελεί αφετηρία για δράση, όχι μόνο πηγή παράλυσης.
Μελέτες για το «ecological grief» δείχνουν ότι, όταν τα συναισθήματα απώλειας και αγωνίας μοιράζονται σε συλλογικό επίπεδο - μέσα από κοινότητες, κινήματα, πρωτοβουλίες - μπορούν να ενισχύσουν την αίσθηση του ανήκειν, να δώσουν νόημα και να κινητοποιήσουν για περιβαλλοντική δράση.
Αντίστοιχα, οι ειδικοί του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας υπογραμμίζουν ότι η έγκαιρη αναγνώριση των ψυχικών επιπτώσεων σε περιοχές που πλήττονται από ακραία καιρικά φαινόμενα, η ενσωμάτωση της ψυχικής υγείας στα εθνικά σχέδια προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή και η επένδυση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας, στην κοινότητα και στα σχολεία, μπορούν να μετατρέψουν αυτή τη «σιωπηλή κρίση» σε πεδίο πρόληψης, ενδυνάμωσης και ανθεκτικότητας.
