Ροή
Η δραματική πτώση των τιμών των μετοχών στο Χρηματιστήριο το 1999, η πρόσφατη φούσκα των ακινήτων, o υπερδανεισμός, τα κόκκινα δάνεια και η καταστροφική διαχρονική διαχείριση της περιουσίας των ασφαλιστικών ταμείων είναι μερικά μόνο χαρακτηριστικά παραδείγματα της χρηματοοικονομικής άγνοιας των Ελλήνων, αναφέρει σε συνέντευξή του στο insider.gr o κ. Νικόλαος Φίλιππας, καθηγητής Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Πειραιά και πρόεδρος του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού.
Όπως σημειώνει ο ίδιος, σε παγκόσμιο επίπεδο 2 στους 3 πολίτες χαρακτηρίζονται «χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι», γεγονός που έχει ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για τα σύγχρονα οικονομικά δεινά. Οι συνθήκες αυτές προκαλούν μάλιστα, όπως αναφέρει ο κ. Φίλιππας, αυξημένο άγχος στους πολίτες, το ονομάζεται χρηματοοικονομικό άγχος (financial stress) και είναι πλέον διάχυτο όχι μόνο στην χώρα μας, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο.
1. Γιατί ο Χρηματοοικονομικός Αλφαβητισμός είναι σημαντικός και πώς η έννοια αυτή έχει μπει ή πρέπει να μπει στη ζωή μας;
Η παγκόσμια υπερχρέωση των κρατών, η έκρηξη των δανείων και των πιστωτικών καρτών των νοικο¬κυριών και οι υποχρεώσεις που απορρέουν από αυτές, οι αλλεπάλληλες χρηματοπιστωτικές κρίσεις, η χρηματοοικονομική άγνοια των πολιτών σε συνδυασμό με επενδυτικά σφάλματα αλλά και απρόβλε¬πτα γεγονότα που συνεχώς συμβαίνουν, έχουν οδηγήσει πολλές χώρες, εταιρίες, αλλά και πολίτες σε δύσκολη θέση και πολλούς από αυτούς σε απόγνωση.
Στην Ελλάδα όπου η κρίση αποδείχθηκε ιδιαίτερα ανθεκτική και πολύχρονη τα προβλήματα είναι ακόμα μεγαλύτερα και πιο έντονα: υπέρ-φορολόγηση, ΕΦΚΑ, ΦΑΠ, χαμηλής ποιότητας κοινωνική ασφάλιση, κόκκινα δάνεια, υψηλή ανεργία, μικροί μισθοί, capital controls και η έλλειψη χρηματοδότησης απο¬τελούν μερικούς επιπρόσθετους παράγοντες οι οποίοι έχουν επηρεάσει όχι μόνο το βιοτικό επίπεδο των πολιτών, αλλά και την ένταση του άγχους στο σύνολο της επικράτειας.
Αυτού του είδους το άγχος, το οποίο προέρχεται από προβλήματα που προκύπτουν από την διαχείριση των οικονομικών της οικογένειας ή της επιχείρησης, ονομάζεται χρηματοοικονομικό άγχος (financial stress) και είναι πλέον διάχυτο όχι μόνο στην χώρα μας, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο.
2. Πού βρίσκονται οι Έλληνες σε σύγκριση με τους Ευρωπαίους και τον υπόλοιπο κόσμο σε επίπεδα Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού; Είναι εκπαιδευμένο το ελληνικό κοινό;
Ας αναφέρουμε πρώτα πως ορίζεται ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός. Σύμφωνα με τις ανώτερες ερευνήτριες του ΟΟΣΑ Atkinson and Messy, (2012) ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός ορίζεται ως «ο συνδυασμός συνειδητότητας, γνώσης, δεξιοτήτων, στάσεων και συμπεριφορών στοιχεία τα οποία είναι απαραίτητα για τη λήψη σωστών χρηματοοικονομικών αποφάσεων, με απώτερο στόχο την επίτευξη της ατομικής χρηματοοικονομικής ευημερίας».
Δεν είναι εύκολη η απάντηση στο ερώτημα σας, αφού υπάρχει μόλις μία έρευνα για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσμό. Στην έρευνα αυτή συμμετείχαν 1000 πολίτες, και αποτελούσε ένα τμήμα μιας παγκόσμιας έρευνας που διενεργήθηκε από την Standard & Poor’s το 2015 και συμμετείχαν 150.000 πολίτες από 140 διαφορετικές χώρες. Οι ερωτήσεις ήταν απλές και αφορούσαν τον πληθωρισμό, τα επιτόκια, τον ανατοκισμό και την διασπορά του κινδύνου. Το βασικό συμπέρασμα της μελέτης ήταν ότι 2 στους 3 πολίτες σε ολόκληρο τον κόσμο χαρακτηρίζονται ως χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι. Στην έρευνα αυτή τα επίπεδα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού των Ελλήνων πολιτών ανήλθαν στο 45% ,ποσοστό σχετικά ικανοποιητικό, λίγο υψηλότερα από τον μέσο όρο και λίγο χαμηλότερο από το αντίστοιχο της Ιταλίας.
Όμως υπάρχει έντονη κριτική και αμφισβήτηση αφού οι απλές αριθμητικές ερωτήσεις που ετέθησαν στους πολίτες (έχουν προταθεί από την Καθηγήτρια A. Lussardi και χρησιμοποιούνται ευρέως) δεν αντανακλούν την πολύπλοκη σύγχρονη χρηματοοικονομική πραγματικότητα που περιλαμβάνει χρηματοοικονομικούς, συναλλαγματικούς, επιτοκιακούς και άλλους κινδύνους, χρηματοπιστωτικές κρίσεις κλπ.
Από την άλλη μεριά, στην χώρα μας έχουμε βιώσει έντονα μία σειρά από τις αρνητικές συνέπειες του σύγχρονου χρηματοοικονομικού συστήματος με μεγάλους χαμένους τους χρηματοοικονομικά ανημέρωτους πολίτες. Η δραματική πτώση των τιμών των μετοχών στο Χρηματιστήριο το 1999, η πρόσφατη φούσκα των ακινήτων, o υπερδανεισμός, τα κόκκινα δάνεια και η καταστροφική διαχρονική διαχείριση της περιουσίας των ασφαλιστικών ταμείων είναι μερικά μόνο χαρακτηριστικά παραδείγματα χρηματοοικονομικής άγνοιας και χρηματοοικονομικής «κακοποίησης» των Ελλήνων πολιτών με διαχρονικά αρνητικές συνέπειες για τον πλούτο και την ευημερία τους.
3. Τα τραπεζικά, αλλά και επενδυτικά προϊόντα, γίνονται ολοένα πιο πολύπλοκα. Ένα παράδειγμα είναι τα δάνεια σε ελβετικό φράγκο, τα οποία έχουν «σύρει» τράπεζες και οφειλέτες στα δικαστήρια. Πόσο εξοικειωμένοι είναι οι Έλληνες με τις βασικές αλλά και ειδικότερες χρηματοοικονομικές έννοιες και τι κάνει η Πολιτεία για αυτό;
Δυστυχώς ο λαϊκισμός και η χρηματοοικονομική άγνοια έχουν διεισδύσει όχι μόνο στην οικονομική ζωή του τόπου αλλά και στην πολιτική. Όλοι θυμόμαστε την περίφημη σεισάχθεια! που πάνω σε αυτή κτίστηκαν πολιτικές καριέρες.
Οι διαδοχικές χρηματοπιστωτικές κρίσεις μας έχουν διδάξει ότι όλα τα επενδυτικά προϊόντα ενέχουν κινδύνους - διαφορετικής φύσης και έντασης. Για τον λόγο αυτό απαιτείται η ύπαρξη κατάλληλα εκπαιδευμένων χρηματοοικονομικών συμβούλων, οι οποίοι θα αντιμετωπίζουν τα χρηματοοικονομικά προϊόντα ως μέσα για την επίτευξη της χρηματοοικονομικής ευημερίας των πολιτών, και όχι ως στόχους που απλά πρέπει να επιτευχθούν. Η ύπαρξη του συναλλαγματικού κίνδυνου είναι κάτι πολύ απλό στον κόσμο των επενδύσεων. Απλά ένα συμπεριφορικό σφάλμα των ατόμων είναι ότι πιστεύουν ότι το μέλλον θα είναι όπως το παρελθόν, αυτό δεν ισχύει ποτέ και φυσικά ούτε στις επενδύσεις. Οπότε ο δανεισμός στο ελβετικό φράγκο επειδή για χρόνια η συναλλαγματική ισοτιμία ήταν σταθερή και τα επιτόκια χαμηλά πολλοί επενδυτές πίστεψαν ότι αυτό θα συνεχιζόταν και στο μέλλον. Το ίδιο ακριβώς συνέβη πρόσφατα με τούρκους επιχειρηματίες ή και νοικοκυριά που δανείσθηκαν σε ευρώ και ξαφνικά υποτιμήθηκε η τούρκικη λίρα και οι δανειζόμενοι υπέστησαν συντριπτικές απώλειες.
4. Την περασμένη εβδομάδα πραγματοποιήθηκε το 3ο Διεθνές Συνέδριο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού στο Χρηματιστήριο Αθηνών. Διαπίστωσα ότι το θέμα άπτεται πολλών πτυχών της καθημερινής μας οικονομικής δραστηριότητας και ενδιαφέρει πολύ το ελληνικό κοινό.
Πράγματι το τρίτο διεθνές συνέδριο είχε μια εντυπωσιακή ποικιλία θεμάτων που άπτονται και επηρεάζουν την καθημερινή ευημερία των πολιτών, όπως η υπερχρέωση, οι διαφορές μεταξύ ανδρών γυναικών σε όλες τις εκφάνσεις της πολιτικής, οικονομικής αλλά και κοινωνικής πραγματικότητας, ο αλφαβητισμός ασφάλισης υγείας, ο αλφαβητισμός σε σχέση με τα κρυπτονομίσματα και την ηλεκτρονική τραπεζική, καθώς και ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός των εφήβων. Στο συνέδριο αυτό παρουσιάσθηκαν για πρώτη φορά μερικά πρώτα αποτελέσματα που αφορούν τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό των εφήβων στην χώρα μας σε ένα εντυπωσιακό δείγμα 3.000 μαθητών σε ολόκληρη την επικράτεια.
5. Έχει μπει η εκπαίδευση στις βασικές οικονομικές έννοιες στα σχολεία; Και αν όχι, πώς μπορεί να γίνει αυτό;
Σε αρκετές χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο (12) έχουν ξεκινήσει στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση υποχρεωτικά μαθήματα βασικών χρηματοοικονομικών εννοιών και σε άλλες 20 περίπου χώρες πειραματικά.
Όλοι συμφωνούν από τους τεχνοκράτες του ΟΟΣΑ μέχρι την UNICEF ότι τα παιδιά θα πρέπει σταδιακά και, από μικρή ηλικία, να κατανοήσουν τις βασικές χρηματοοικονομικές έννοιες όπως για παράδειγμα την διαφορά αναγκών με τις επιθυμίες, την έννοια του χρήματος, την αξία της εργασίας και της επιχειρηματικότητας, τους κινδύνους που εμπερικλείει ο δανεισμός, την αξία της αποταμίευσης και του προϋπολογισμού και ίσως το πιο σημαντικό την φιλανθρωπία και την αλληλεγγύη.
Η αποταμίευση μάλιστα ως έννοια έχει αποδειχθεί από διεθνείς μελέτες και ψυχολόγους ότι μπορεί να εισαχθεί στη ζωή ενός παιδιού ακόμα και από την ηλικία των 4 ετών. Με την πάροδο των ετών, οι έφηβοι θα πρέπει να προετοιμάζονται παρέχοντας τους εκείνες τις δεξιότητες για μία επιτυχημένη και ευτυχισμένη ενήλικη ζωή προστατεύοντας τους από μελλοντικά χρηματοοικονομικά και άλλα λάθη, όπως η υπερχρέωση, οι λανθασμένες επενδυτικές επιλογές και η μυωπική αντίληψη των φαινομένων.
Αν επιθυμούμε να διαμορφώσουμε αύριο μια νέα κοινωνία συνειδητοποιημένων και χρηματοοικονομικά εγγράμματων πολιτών η προσπάθειά μας πρέπει να ξεκινήσει σήμερα από τα παιδιά στο σχολείο! Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ΟΟΣΑ στις πιο πρόσφατες προτάσεις του για την χρηματοοικονομική εκπαίδευση των παιδιών και εφήβων προτείνει όπως η χρηματοοικονομική εκπαίδευση στα σχολεία να ξεκινάει όσο το δυνατόν νωρίτερα (ιδανικά στο νηπιαγωγείο και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση) και να διαρκεί τουλάχιστον μέχρι το τέλος του επίσημου προγράμματος σπουδών και, στο μέτρο του δυνατού, στο τέλος του Πανεπιστημίου όπου θα πρέπει να δημιουργηθεί νέο πρόγραμμα σπουδών που να αντανακλά τις νέες πραγματικότητες.
Η εισαγωγή της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης στα σχολεία θα πρέπει, κατά προτίμηση, να περιλαμβάνει μια ευέλικτη προσέγγιση και να είναι προσαρμόσιμο στις εθνικές, περιφερειακές και / ή τοπικές συνθήκες. Είναι συχνά προτιμότερο να εισαχθεί η χρηματοοικονομική εκπαίδευση ως υποχρεωτική και θεσμοθετημένη ως μέρος του εθνικού προγράμματος σπουδών προκειμένου να διασφαλιστεί ότι στην πραγματικότητα διδάσκεται σε όλα τα παιδιά μέσω του προγράμματος σπουδών στο σχολείο. Η εισαγωγή της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης ως αυτόνομου μαθήματος θα διασφαλίσει κατ’ αρχήν ότι αφιερώνεται επαρκής χρόνος και πόροι για τη διδασκαλία του. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς του εκπαιδευτικού μας συστήματος, θα μπορούσαν να συνδυασθούν η χρηματοοικονομικής εκπαίδευση με ορισμένα άλλα μαθήματα όπως τα μαθηματικά, η ιστορία, οι οικονομικές ή οι κοινωνικές επιστήμες. Μέχρι στιγμής, χρηματοοικονομικές έννοιες, όχι οικονομικές δεν έχουν εισαχθεί ολοκληρωμένα στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Στην δευτεροβάθμια έχουν εισαχθεί περιορισμένες οικονομικές έννοιες που δεν αφορούν τα χρηματοοικονομικά και σίγουρα δεν αντανακλούν την πραγματικότητα των οικονομικών της οικογένειας.
6. Ποιες είναι οι δράσεις που έχει υλοποιήσει το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού, ποιες σχεδιάζει και πώς μπορεί να συμπράξει με το Κράτος αλλά και άλλους φορείς της οικονομικής ζωής;
Από ενάρξεως της λειτουργίας του το 2016 το Ινστιτούτο έχει ήδη αναλάβει πολλαπλές δράσεις για την ανάδειξη της αξία της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης στη ζωή κάθε πολίτη, διοργανώνοντας ειδικές ενημερωτικές εκδηλώσεις, πραγματοποιώντας συνεχή έρευνα, συγγράφοντας δοκίμια προς δημοσίευση σε έγκριτα διεθνή επιστημονικά περιοδικά, παρουσιάζοντας τα αποτελέσματα των ερευνών του σε εγνωσμένου κύρους διεθνή συνέδρια, δημιουργώντας υψηλής ποιότητας περιεχόμενο και σύγχρονο εκπαιδευτικό υλικό ενώ ταυτόχρονα κτίζει ισχυρές διεθνείς συνεργασίες (European Investment Bank, Ernst & Young, Interamerican part of ACHMEA, Alpha Trust, University of Glasgow, University of Piraeus, Technological University of Limassol).
Υπολογίζω ότι πάνω από 1000 μαθητές σε πάνω από 15 σχολεία, Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου αλλά και πάνω από 5 διεθνή πανεπιστήμια με πάνω από 1500 φοιτητές έχουν παρακολουθήσει διαλέξεις μου για την αναγκαιότητα της χρηματοοικονομικής γνώσης και τον επαγγελματικό προσανατολισμό. Η διάχυση της χρηματοοικονομικής γνώσης απαιτεί την συνεργασία πολλών φορέων δημόσιων και ιδιωτικών αφού είναι ένα θέμα που αφορά ολόκληρη την κοινωνία και μια πρόσφατη εμπειρική μελέτη στις ΗΠΑ δείχνει ότι 30-40% της ανισότητας πλούτου κατά τη συνταξιοδότηση αποδίδεται σε διαφορές χρηματοοικονομικής επιμόρφωσης. Στο μέλλον προβλέπεται το Ινστιτούτο να πραγματοποιήσει επαφές με την Τράπεζα της Ελλάδος για μελλοντική συνεργασία για την διάχυση της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης.
Η έκδοση δύο νέων βιβλίων μου για παιδιά είναι στις άμεσες προτεραιότητες του Ινστιτούτου, όπως και η παρουσίαση υπαρχουσών μελετών συγκεκριμένων ομάδων του πληθυσμού και η υλοποίηση νέων. Τέλος, το ινστιτούτο διευρύνει διαρκώς το συνεργαζόμενο δίκτυο του τόσο σε επίπεδο Πανεπιστημίων όσο και σ επίπεδο συνεργασίας με κορυφαίους ιδιωτικούς φορείς ή εταιρίες. Βέβαια, η μεγάλη πρόκληση είναι η ακόμα μεγαλύτερη διεθνοποίηση του Ινστιτούτου και η περαιτέρω επίδραση του στην ελληνική κοινωνία και τους θεσμούς.
