Η εργασία δεν είμαι μόνο μια πηγή εισοδήματος και ένα πεδίο έκφρασης της δημιουργικότητας και των ικανοτήτων μας. Μπορεί να καταστεί πηγή τοξικού στρες που βλάπτει σοβαρά την υγεία.
Η Ερμίνα Γάκη, ψυχολόγος διαχείρισης υγείας και στρες απαντά σε όλα τα ερωτήματα αναφορικά με το εργασιακό στρες και πώς αυτό επηρεάζει την επαγγελματική μας ζωή, αλλά και την λειτουργία της οικογένειάς και τον γονεϊκό μας ρόλο.
Τι είναι το εργασιακό στρες και πόσο επικίνδυνο μπορεί να γίνει για την υγεία;
Το εργασιακό στρες είναι η σωματική και ψυχολογική αντίδραση που εμφανίζεται όταν οι απαιτήσεις της εργασίας ξεπερνούν τις δυνατότητες μας να τις διαχειριστούμε. Είναι μια χρόνια κατάσταση έντασης που επηρεάζει το σώμα, το νου και το συναίσθημα.
Προέρχεται από το περιεχόμενο ή/και το περιβάλλον της εργασίας, όταν το άτομο αισθάνεται ότι έχει μικρό έλεγχο στη δουλειά του, οι προσπάθειές του δεν αναγνωρίζονται, οι σχέσεις στον χώρο εργασίας είναι
τεταμένες, υπάρχει ασάφεια ρόλων και ευθυνών, ή το αξιακό του σύστημα δεν συμβαδίζει με την κουλτούρα της εταιρείας.
Ο καθηγητής Γεώργιος Χρούσος, που είναι πρωτοπόρος στην επιστήμη του στρες, το ορίζει ως «η απειλούμενη κατάσταση ομοιόστασης του οργανισμού». Το σύστημα του στρες στον εγκέφαλο συντονίζει τις αποκρίσεις του οργανισμού σε στρεσογόνα ερεθίσματα και διαδραματίζει τεράστιο ρόλο καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου. Άλλωστε η ετυμολογία της λέξης στρες προέρχεται από την αρχαία ελληνική ‘στραγγαλίζω’ ή την λατινική λέξη ‘stringere’ που σημαίνει σφίξιμο.
Γνωρίζουμε πως όταν το στρες, είναι περιορισμένο ποσοτικά και χρονικά, αυτό όχι μόνο δεν έχει επιπτώσεις για τον οργανισμό αλλά, αντίθετα, πιθανόν να έχει θετικές επιδράσεις. Όταν όμως υπερβεί ποσοτικά ή χρονικά ένα ορισμένο όριο που είναι διαφορετικό για κάθε άτομο, τότε αρχίζει να επηρεάζει τον οργανισμό αρνητικά, προκαλώντας μια νοσηρή κατάσταση που ποικίλλει από άνθρωπο σε άνθρωπο, ανάλογα με τη γενετική και επιγενετική του προδιάθεση και το περιβάλλον του.
Οι βιολογικές μεταβολές που λαμβάνουν χώρα στον οργανισμό κατά την διάρκεια του χρόνιου στρες, οδηγούν στη δημιουργία των ψυχικών, ψυχοσωματικών και σωματικών νόσων, που αποτελούν τα ονομαζόμενα «χρόνια, μη-μεταδιδόμενα νοσήματα», όπως το άγχος, η κατάθλιψη, η παχυσαρκία, το μεταβολικό σύνδρομο, η υπέρταση, οι δυσλιπιδαιμίες, ο διαβήτης τύπου 2, τα αυτοάνοσα και αλλεργικά νοσήματα, η υπογονιμότητα και ο καρκίνος, που ευθύνονται για την πλειονότητα της νοσηρότητας και θνησιμότητας της ανθρωπότητας σήμερα. Επίσης, το στρε προκαλεί ορμονικές ανισορροπίες και διαταραχές του ύπνου.
Το εργασιακό στρες είναι πρόβλημα, πρόκληση ή ίσως κρύβει μια ευκαιρία;
Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε κάτι: Το εργασιακό στρες δεν είναι προσωπική αδυναμία, αλλά ένα συστημικό φαινόμενο που επηρεάζει άτομα, ομάδες και οργανισμούς. Η έγκαιρη αναγνώρισή του, η εκπαίδευση στη διαχείριση του και η καλλιέργεια μιας κουλτούρας που δίνει προτεραιότητα στην ψυχική υγεία και την ψυχολογική ασφάλεια στον χώρο εργασίας, είναι απαραίτητες για την ευημερία και τη βιώσιμη απόδοση.
Υπάρχουν κατηγορίες επαγγελμάτων, που σχετίζονται με υψηλό εργασιακό στρες;
Ναι και σε αυτή τη λίστα στην πρώτη θέση βρίσκουμε τα επαγγέλματα υγείας, (ιατροί, νοσηλευτές, παραϊατρικοί), διότι αυτές οι θέσεις εμπεριέχουν υψηλό βαθμό ευθύνης, έκθεση στον ανθρώπινο πόνο, έλλειψη χρόνου και συχνές ηθικές συγκρούσεις, καθώς η συνεχής φροντίδα άλλων οδηγεί σε παραμέληση της προσωπικής φροντίδας.
Ακολουθούν οι εκπαιδευτικοί και οι ακαδημαϊκοί, οι οποίοι βρίσκονται συνεχώς ανάμεσα σε αντικρουόμενες απαιτήσεις (μαθητές, γονείς, διοίκηση) και εργάζονται συχνά χωρίς επαρκή υποστήριξη ή πόρους. Υψηλό στρες αντιμετωπίζουν και τα επαγγέλματα ασφαλείας και δημόσιας τάξης (αστυνομία, λιμενικό, στρατός, πυροσβεστική), στα οποία το στρες προκύπτει από την έκθεση σε κίνδυνο και τραυματικά γεγονότα, την ευθύνη των άλλων, τις ακανόνιστες βάρδιες που επηρεάζουν τον ύπνο. Συχνά οι εργαζόμενοι αυτοί βιώνουν μετατραυματικό στρες ή σωματικές εκδηλώσεις άγχους
Άλλη κατηγορία υψηλού στρες είναι τα επαγγέλματα τεχνολογίας και πληροφορικής. Η διαρκής συνδεσιμότητα, η πίεση για άμεση απόδοση, οι υπερωρίες, η έλλειψη ορίων μεταξύ προσωπικής και επαγγελματικής ζωής, καθώς και η ταχύτατη εξέλιξη της τεχνολογίας δημιουργούν έντονη ψυχολογική πίεση. Πολλοί εργαζόμενοι βιώνουν ψηφιακή εξάντληση (digital fatigue) και αποσύνδεση από το συναίσθημα.
Υψηλό στρες με χαμηλή επίγνωση παρουσιάζουν τα στελέχη διοίκησης και οι επιχειρηματίες διότι η ευθύνη για ανθρώπους και αποτελέσματα, η λήψη δύσκολων αποφάσεων, η οικονομική αβεβαιότητα και η έλλειψη χρόνου για ανάπαυση καθιστούν αυτές τις θέσεις ψυχολογικά απαιτητικές. Συχνά αυτά τα άτομα λειτουργούν σε υπερδιέγερση χωρίς να το συνειδητοποιούν.
Μπορεί το εργασιακό στρες να επηρεάσει την οικογενειακή ζωή; Υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι επαγγελματικές πιέσεις επιβαρύνουν τον ρόλο ενός ανθρώπου ως γονέα;
Αναμφίβολα, το εργασιακό στρες επηρεάζει βαθιά την ικανότητα ενός ανθρώπου να λειτουργήσει με ισορροπία στον ρόλο του ως γονέα. Όταν κάποιος ζει διαρκώς με την ανησυχία ότι θα του μειώσουν τον μισθό, ότι μπορεί να απολυθεί ή όταν η εργασία του είναι τόσο απαιτητική που δεν του επιτρέπει να αναπνεύσει, τότε το νευρικό του σύστημα βρίσκεται σε συνεχή κατάσταση «συναγερμού». Το σώμα και ο νους λειτουργούν σαν να υπάρχει πάντα κίνδυνος, με αποτέλεσμα να μειώνεται η υπομονή, η συγκέντρωση και η συναισθηματική διαθεσιμότητα.
Τι ισχύει για τις μονογονεϊκές οικογένειες;
Το επαγγελματικό στρες σε μια μονογονεϊκή οικογένεια είναι πολλαπλών επιπέδων: Δεν αφορά μόνο την πίεση της δουλειάς, αλλά και την αίσθηση ότι «όλα εξαρτώνται από εμένα». Ο μονογονιός — άνδρας ή γυναίκα — ζει με μια συνεχή εσωτερική ένταση ευθύνης, χωρίς την αίσθηση υποστήριξης ή μοιράσματος. Κάθε απόφαση, κάθε λάθος, κάθε απουσία, βαραίνει διπλά. Αυτή η αδιάκοπη εγρήγορση συχνά οδηγεί σε χρόνια κόπωση, αϋπνίες, ενοχές και συναισθηματική εξουθένωση.
Το εργασιακό στρες στις γυναίκες και μητέρες έχει διαφορετικό αντίκτυπο;
Στις γυναίκες, το φαινόμενο γίνεται ακόμη πιο έντονο, καθώς κουβαλούν ιστορικά τον ρόλο της «φροντίδας». Μια γυναίκα που εργάζεται, μεγαλώνει παιδιά και φροντίζει το σπίτι, συχνά νιώθει ότι πρέπει να είναι παντού — επαγγελματίας, μητέρα, παιδαγωγός, σύντροφος, νοικοκυρά, κόρη. Και ενώ η κοινωνία έχει αλλάξει, η νοητική και συναισθηματική εργασία (mental load) παραμένει δυσανάλογα κατανεμημένη.
Σε πρόσφατη έρευνα για την ψυχική υγεία και την ευεξία των εργαζομένων στην Ελλάδα, αλλά και παγκόσμια, διαπιστώνεται ότι οι γυναίκες και οι νεότεροι εργαζόμενοι, επιβαρύνονται με περισσότερο στρες στον εργασιακό χώρο. Έτσι, ο γονιός μπορεί να επιστρέφει στο σπίτι εξαντλημένος, ψυχικά άδειος ή ευερέθιστος, συχνά χωρίς να το καταλαβαίνει.
Δεν είναι έλλειψη αγάπης ή ενδιαφέροντος, είναι η φυσιολογική αντίδραση ενός οργανισμού που προσπαθεί να αντεπεξέλθει σε υπερβολικό φόρτο πίεσης. Το αποτέλεσμα είναι να μειώνεται η ποιότητα της επικοινωνίας με το παιδί καθώς ο γονιός εκφράζει λιγότερη ενσυναίσθηση, περισσότερη αυστηρότητα ή συναισθηματική απόσταση.
Τα παιδιά πώς αντιδρούν σε αυτό;
Όταν η εργασία καταλαμβάνει υπερβολικό χώρο στη ζωή, το παιδί αντιλαμβάνεται, έστω και έμμεσα, ότι «η δουλειά έχει προτεραιότητα». Αυτό μπορεί να γεννήσει μέσα του συναισθήματα παραμέλησης ή ανασφάλειας, ενώ ο ίδιος ο γονιός βιώνει ενοχές και εσωτερική σύγκρουση, θεωρώντας ότι αποτυγχάνει και στους δύο ρόλους — του επαγγελματία και του γονέα.
Ποιες είναι οι πιο συχνές λανθασμένες στρατηγικές που χρησιμοποιούν οι εργαζόμενοι για να διαχειριστούν το στρες τους;
Ένα από τα πιο συχνά λάθη είναι ότι προσπαθούμε να «αντέξουμε» το στρες αντί να το αναγνωρίσουμε. Πολλοί υιοθετούν τη νοοτροπία του «πρέπει να τα καταφέρω» ή «όλοι έτσι είναι στη δουλειά» και έτσι αγνοούν τα πρώτα προειδοποιητικά σημάδια του σώματος — την εξάντληση, τις αϋπνίες, το σφίξιμο στον αυχένα, τη δυσκολία συγκέντρωσης.
Αυτή η καταπίεση του στρες λειτουργεί συσσωρευτικά και ακολουθούν τα σωματικά συμπτώματα, θυμός, απόσυρση ή επαγγελματική εξουθένωση. Μια δεύτερη λανθασμένη στρατηγική είναι η φυγή μέσω υπερδραστηριότητας ή αποσύνδεσης. Κάποιοι «δουλεύουν ακόμα περισσότερο» για να ξεχαστούν, ενώ άλλοι απομονώνονται, αποφεύγουν την επικοινωνία ή καταφεύγουν σε ανθυγιεινές συνήθειες (υπερφαγία, αλκοόλ, υπερβολική χρήση οθονών), που προσφέρουν προσωρινή εκτόνωση, αλλά δεν αντιμετωπίζουν το βαθύτερο αίτιο.
Πώς μπορεί μια επιχείρηση ή ένας οργανισμός να στηρίξει καλύτερα εργαζόμενους που βιώνουν έντονο στρες ή ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες;
Η στήριξη των εργαζομένων που βιώνουν έντονο στρες δεν είναι απλώς θέμα «ανθρώπινης ευαισθησίας», αλλά ζήτημα βιωσιμότητας και υγείας του επαγγελματικού οργανισμού. Η επιχείρηση που φροντίζει το ψυχολογικό κλίμα και την ψυχική ανθεκτικότητα των ανθρώπων της, επενδύει στη δική της σταθερότητα και αυτό το επιτυγχάνει μέσα από τρεις βασικούς άξονες, την κουλτούρα, την επικοινωνία και την εκπαίδευση.
Αναφορικά με την κουλτούρα, η διοίκηση χρειάζεται να καλλιεργήσει ένα περιβάλλον ψυχολογικής ασφάλειας, ένα πλαίσιο όπου ο εργαζόμενος μπορεί να εκφράσει δυσκολίες, να παραδεχθεί λάθη, να ζητήσει βοήθεια, χωρίς φόβο. Όταν οι άνθρωποι νιώθουν ασφάλεια, η δημιουργικότητα και η συνεργασία πολλαπλασιάζονται!
Παράλληλα, η ουσιαστική ακρόαση, ο σεβασμός στον λόγο του άλλου και η ενσυναίσθηση αποτελούν τα θεμέλια της επικοινωνίας. Η φωνή — λεκτικά και μη λεκτικά — είναι το μέσο με το οποίο «διαβάζεται» η ψυχολογική κατάσταση ενός οργανισμού. Μέσα από το πρόγραμμα διαχείρισης στρες μέσω της συνειδητότητας της φωνής, «voicemindfulness», εκπαιδεύουμε επαγγελματικές ομάδες να μιλούν και να διαπραγματεύονται χωρίς ένταση ή φόβο.
Η εκπαίδευση σε θέματα διαχείρισης στρες, ενσυναίσθησης, αυτορρύθμισης και επικοινωνίας θα έπρεπε να είναι δομικό μέρος της επαγγελματικής ανάπτυξης, καθώς η πρόληψη είναι πάντα πιο αποτελεσματική από την αποκατάσταση.
Τι θα συμβουλεύατε τους ανθρώπους που νιώθουν «εξαντλημένοι» από τη δουλειά και τη ζωή;
Αναφορικά με την εξάντληση θα έλεγα ότι δεν είναι αδυναμία, είναι σήμα κινδύνου του σώματος και της ψυχής που ζητούν επανασύνδεση. Συνεπώς, το πρώτο βήμα είναι να σταματήσουν για λίγο.
Να δώσουν στον εαυτό τους λίγα δευτερόλεπτα παύσης μέσα στην ημέρα — όχι για να «μην κάνουν τίποτα», αλλά για να παρατηρήσουν πώς νιώθουν. Η αναπνοή, η στάση του σώματος και ο τόνος της φωνής είναι οι πιο άμεσοι καθρέφτες της ψυχικής κατάστασης. Αν κάποιος σταθεί για ένα λεπτό και πάρει τρεις αργές, συνειδητές αναπνοές, φέρνοντας την προσοχή στη φωνή του — πώς ακούγεται, αν είναι σφιγμένη, κοφτή ή κουρασμένη — ήδη κάνει το πρώτο και ουσιαστικότερο βήμα για τη ρύθμιση του στρες.
Αυτή η μικρή πράξη επίγνωσης «επαναφέρει» το νευρικό σύστημα από τον αυτόματο πιλότο του άγχους στην κατάσταση παρουσίας.Η αλλαγή δεν ξεκινά από μεγάλες αποφάσεις, αλλά από μικρές στιγμές επαφής με τον εαυτό μας. Όταν ο εργαζόμενος μάθει να «ακούει» το σώμα και τη φωνή του, τότε μπορεί να κατανοήσει εγκαίρως τι τον πιέζει, τι τον κουράζει και τι χρειάζεται.
Η πιο υγιής προσέγγιση είναι να μάθουμε να ακούμε το σώμα και τη φωνή μας, που είναι οι πρώτοι αξιόπιστοι βιοδείκτες του πώς πραγματικά νιώθουμε. Το ζητούμενο δεν είναι να «μην στρεσαριζόμαστε», αλλά να μπορούμε να επιστρέφουμε πιο γρήγορα στην ισορροπία μας. Και αυτή η ικανότητα είναι δεξιότητα που καλλιεργείται.
Όπως ακριβώς εκπαιδεύουμε το σώμα, μπορούμε να εκπαιδεύσουμε και το νευρικό μας σύστημα να επανέρχεται στην ηρεμία.
