Σε ολόκληρη την μεταπολεμική περίοδο, η μετανάστευση από την Ελλάδα προς Κεντροευρωπαϊκές, αλλά και εκτός Ευρώπης, χώρες με αυξημένες ανάγκες σε ανθρώπινα χέρια, αποτέλεσε φαινόμενο με σοβαρές δημογραφικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Αντίστοιχα, έντονος ήταν και ο προβληματισμός για τους παράγοντες που προκαλούν την μετανάστευση, αλλά και για τις μακροχρόνιες συνέπειες του φαινομένου του οποίου η ένταση συνεχώς αυξανόταν!
Οι απόψεις που πολιτικοί, ακαδημαϊκοί και άλλοι, διατύπωναν στην προσπάθεια να απαντηθεί το σοβαρό ερώτημα: «Μετανάστευση: Ευλογία η Κατάρα;», είχαν χαρακτηριστικές, μεταξύ τους, διαφορές! Στα Πανεπιστημιακά Αμφιθέατρα, ήμουν αυτήκοος μάρτυρας απόψεων των αείμνηστων Καθηγητών Αγγελόπουλου, ότι: «η μετανάστευση αποτελεί αιμορραγία και αντιαναπτυξιακό, από κάθε άποψη, παράγοντα» και, στο άλλο άκρο, εκείνων του Καθηγητή Κουτσουμάρη, ότι: «η μετανάστευση αποτελεί εξαγωγή αργούντος κεφαλαίου…με προοπτικές επανεισαγωγής», δύο τοποθετήσεων αντιπροσωπευτικών του πιθανού τρόπου κάλυψης της ανάγκης για διαμόρφωση κατάλληλων μέτρων πολιτικής!
To «πρόβλημα» δεν αποτελεί βέβαια ελληνική μοναδικότητα! Αντίθετα, πολλές αναπτυγμένες και ακόμα περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες διατηρούν μονίμως μεταξύ των προτεραιοτήτων πολιτικής τους, το θέμα της συγκράτησης του ανθρώπινου δυναμικού τους, κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, του ιδιαίτερα καταρτισμένου τμήματός του, ενώ, ταυτόχρονα, μεριμνούν και για την προσέλκυση και διευκόλυνση της παλινόστησης ενός, όσο το δυνατόν μεγαλύτερου, μέρους του.
Περιπτώσεις επιτυχιών στον διπλό αυτό στόχο υπάρχουν αρκετές και, σε κάθε περίπτωση, αξίζει να τις μελετά κάθε διαμορφωτής πολιτικής, προκειμένου να διδάσκεται από τα καλά και μεταφέρσιμα στοιχεία τους, ενώ θα αποφεύγει την επανάληψη λαθών που άλλες χώρες έχουν κάνει! Είχαμε, πριν από αρκετά χρόνια, την ευκαιρία να μελετήσουμε χαρακτηριστικές περιπτώσεις «καλών πρακτικών» (αλλά και άλλων, «λιγότερο καλών»), στο πλαίσιο συνεργασίας με το εγκατεστημένο στο Τορίνο Εκπαιδευτικό Κέντρο του Ιnternational Labor Office (ILO).
Καρπός της συνεργασίας εκείνης ήταν, μεταξύ άλλων, και ο σχεδιασμός ειδικού Προγράμματος Υποστήριξης της Παλιννόστησης Ελλήνων Μεταναστών (κυρίως εξειδικευμένων τεχνικών) από την Γερμανία (σχετική Μελέτη για «Παλιννοστούντες και Παράγοντες Επιτυχίας στην Επιχειρηματική τους Δραστηριοποίηση», ΕΟΜΜΕΧ, 1991 και Πρόγραμμα ΕΨΙΛΟΝ, Ελληνικό Κέντρο Παραγωγικότητας, ΕΛΚΕΠΑ, 1993).
Στην περίπτωση της Ελλάδας πάντως, όπως συχνά λέγεται, έχουμε διαχρονικά παρακολουθήσει «λαμπρά μυαλά» να «διαρρέουν» στο εξωτερικό (brain drain) και να αναπτύσσουν, συνεργαζόμενοι με φορείς του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα η ακόμα και ως ελεύθεροι επαγγελματίες, επιτυχημένες καριέρες και επιχειρήσεις!
Στα τέλη του 2024, σε επίσκεψή της στην Νέα Υόρκη και σε ομιλία της σε μέλη της Ελληνικής ομογένειας, η Υπουργός κα Κεραμέως, ανέφερε ότι «..από τους 660.000 Έλληνες που μετανάστευσαν μεταξύ 2010 και 2023, περίπου 420.000 έχουν επιστρέψει στη χώρα». Και συμπλήρωσε: «… πρόκειται για μια «αλλαγή παραδείγματος», με το Κράτος να αποκτά ξανά εικόνα σοβαρότητας και σταθερότητας»!
Σε γενικές γραμμές, η κρατική πολιτική με την οποία επιχειρείται η αντιστροφή της τάσης διαρροής «εγκεφάλων – δεξιοτήτων», εκφράζεται, κυρίως, μέσα από τρείς ομάδες μέτρων:
- Δημιουργία κατάλληλων συνθηκών διαβίωσης και απασχόλησης
- Οικονομικά και κοινωνικά κίνητρα για όσους επιστρέφουν
- Προβολή ευκαιριών καριέρας στην Ελλάδα
Κατά περίπτωση, τα μέτρα αυτά συμπληρώνονται με ειδικές προβλέψεις, όπως π.χ. οι πρόσφατες ειδικές ρυθμίσεις για αναγνώριση Πιστοποιητικών Ειδικότητας που Έλληνες ιατροί απέκτησαν, μέσω σπουδών και εργασίας, στο εξωτερικό. Αυτές οι ομάδες μέτρων είναι σίγουρα εναρμονισμένες με διεθνείς πρακτικές για τα κρίσιμα θέματα στα οποία απευθύνεται η σχετική πολιτική! Κρίσιμα όμως ερωτήματα που διατηρούνται και αφορούν τις προοπτικές επιτυχίας κατά την εφαρμογή των μέτρων, είναι, κατά την γνώμη μας, τα εξής δύο:
- Ενδιαφέρονται πράγματι οι Έλληνες ακαδημαϊκοί, η πιθανώς και άλλοι που εργάζονται σε ιδρύματα του εξωτερικού, να επιστρέψουν στην Ελλάδα και με ποιες προϋποθέσεις; 2ο:
- Είναι τα μέτρα που προτείνονται και ο πιθανολογούμενος τρόπος εφαρμογής τους, επαρκή; Καλύπτονται οι προβληματισμοί/ενδοιασμοί όσων ενδιαφέρονται και πρόκειται να πάρουν την κρίσιμη αυτή, από πολλές απόψεις, Απόφαση;
Και στα δύο αυτά ερωτήματα, έχουν, κατά καιρούς, γίνει διάφορες προσπάθειες να δοθούν απαντήσεις! Οι ενδείξεις που έχουν προκύψει δεν επιτρέπουν πάντα την εξαγωγή βέβαιων συμπερασμάτων και οι μεθοδολογίες που έχουν χρησιμοποιηθεί δεν εξασφαλίζουν την μεταξύ ερευνών συγκρισιμότητα. Σε κάθε περίπτωση πάντως, μια από τις προσπάθειες αυτές, αποτελεί η έρευνα του Ινστιτούτου Πολιτικής ΔΕΟΝ (Deon Policy Institute), ενός ιδιαίτερα δραστήριου Οργανισμού με έδρα τις ΗΠΑ, που ιδρύθηκε και λειτουργεί από Έλληνες επιστήμονες, της οποίας τα αποτελέσματα δημοσιοποιήθηκαν σχετικά πρόσφατα.
Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης έρευνας ζητήθηκαν πληροφορίες και απόψεις από δείγμα 4000 περίπου Ελλήνων που εργάζονται σε 84 πανεπιστήμια 15 διαφόρων χωρών. Ανταποκρίθηκε ένα ποσοστό 12,7% (494 συμμετοχές), το οποίο, ενώ είναι αριθμητικά περιορισμένο, θεωρείται ταυτόχρονα αρκετά αυξημένο, σε σχέση με «ποσοστά ανταπόκρισης» που παρατηρούνται σε παρόμοιες έρευνες!
Ορισμένα ενδιαφέροντα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας είναι τα εξής:
- Εκδηλώνεται μεν ενδιαφέρον για εργασία στην Ελλάδα, από περίπου 6 στους 10 συμμετέχοντες, αλλά υπό προϋποθέσεις (π.χ. καλύτεροι μισθοί, περισσότερη χρηματοδότηση στην έρευνα, βελτίωση στη διακυβέρνηση των πανεπιστημίων και ερευνητικών οργανισμών κ.α.).
- Το ενδιαφέρον είναι εντονότερο μεταξύ των σχετικά νεότερων ακαδημαϊκών (π.χ. λέκτορες και μεταδιδακτορικοί ερευνητές), ειδικά εάν τους προσφερθούν μόνιμες θέσεις με «ικανοποιητικές» αποδοχές. Για αυτό μάλιστα το τελευταίο, σημειώνεται ότι 1 στους 3 «αναμένουν» μέσο μισθό τουλάχιστον 3πλάσιο του τρέχοντος μισθού στην Ελλάδα!
Τα αποτελέσματα ερευνών-πεδίου και συλλογής απόψεων, αυτού του τύπου, προορίζονται συνήθως να αξιοποιηθούν ως βάσεις σχεδιασμού στρατηγικής που αποσκοπεί στην επίλυση προβλημάτων και διαμόρφωσης, ορισμένων τουλάχιστον, μέτρων σχετικής πολιτικής! Αυτό όμως, με την προϋπόθεση ότι «το πρόβλημα αντιμετωπίζεται, από την αρχή, «σωστά» και σε όλο του το εύρος»! Tι εννοούμε διατυπώνοντας αυτή την αίρεση; Χωρίς δυστυχώς να υπάρχει χώρος για στοιχειωδώς αναλυτική παρουσίασή της, ας περιοριστούμε σε ορισμένες βασικές αρχές που πιστεύουμε ότι είναι απαραίτητο να ληφθούν υπόψη για την διαμόρφωση πολιτικής και τον σχεδιασμό του τρόπου εφαρμογής της:
Πρώτον: Η απόφαση για μετανάστευση, αλλά και η αντίστοιχη για επιστροφή στην πατρίδα, αποτελούν σύνθετες αποφάσεις, που βασίζονται σε συνεκτίμηση «ελκτικών» και «ωστικών δυνάμεων»! Τελικά δε, σε εκτιμήσεις, με αντικειμενικά, αλλά και υποκειμενικά, κριτήρια, του κόστους και του οφέλους, που κάθε εναλλακτική απόφαση συνεπάγεται.
Δεύτερον: Σπάνια ο φορέας της απόφασης είναι και λειτουργεί ανεξάρτητα και ατομικά! Αντίθετα, θεωρείται ότι ενεργεί και για λογαριασμό ατόμων του άμεσου περίγυρού του (π.χ. οικογένεια), των οποίων τα συμφέροντα – άμεσα, αλλά και μεσο - μακροπρόθεσμα - οφείλει να λάβει υπόψη, να εκτιμήσει και να προασπίσει!
Τρίτον: Στον βαθμό που αποφασίζεται τελικά η επιστροφή στην χώρα προέλευσης για επιτόπου προσφορά υπηρεσιών (υπηρεσιών «υψηλής» - κατά τεκμήριο – προστιθέμενης αξίας), πρέπει να σημειωθεί ότι η αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών (το όφελος δηλαδή για τον φορέα-λήπτη των υπηρεσιών αυτών – Φορέα του Δημόσιου η του ιδιωτικού τομέα), σπανίως εξαρτάται μόνο - ούτε καν κυρίως - από τις προθέσεις και τις ικανότητες του προσφέροντος τις υπηρεσίες αυτές – του ατόμου δηλαδή που αποφάσισε να επιστρέψει στην Ελλάδα! Αντίθετα, η αποτελεσματικότητα εξαρτάται καίρια από την «λειτουργία ομάδας», μικρής η μεγαλύτερης, με συμμετέχοντες συνεργάτες διαφόρων συμπληρωματικών ειδικοτήτων και καθηκόντων, αλλά και από άλλους συντελεστές (μεταξύ των οποίων και η «υποδομή» που ο ίδιος ο φορέας διαθέτει η άλλης στο περιβάλλον του)!
Για το θέμα αυτό, η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι, απόλυτα προσδιοριστική της «συνολικής αποτελεσματικότητας», είναι τελικά η συγκριτικά χαμηλότερη από όλες τις επιμέρους «αποτελεσματικότητες» των συντελεστών που συνθέτουν την «ομάδα»! Κατά συνέπεια, το ερώτημα που τίθεται είναι: «Έστω ότι, μετά από συνεκτίμηση μιας σειράς παραγόντων, κάποιος επιστήμων η εξειδικευμένος τεχνικός ελληνικής καταγωγής, αποφάσιζε να επιστρέψει στην Ελλάδα και να ενταχθεί στο δυναμικό κάποιου Φορέα του Δημοσίου – π.χ. ένα Κρατικό Νοσοκομείο η κάποια ΔΕΚΟ - η και του Ιδιωτικού τομέα. Σε ποιο βαθμό θα επαληθευτούν άραγε οι προσδοκίες του, αλλά και εκείνες του Φορέα Υποδοχής του, αναφορικά με την δυνητική αξία των υπηρεσιών του πρώτου (δικαιολογώντας, εκ του αποτελέσματος και το κόστος μετάκλησης στο οποίο πιθανώς υπεβλήθη ο δεύτερος), αν δεν έχει, προηγουμένως η ταυτόχρονα, εξασφαλιστεί η δυνατότητα προσφοράς υπηρεσιών ανάλογης αποτελεσματικότητας από τα υπόλοιπα συμπληρωματικά μέλη της «ομάδας» (εγχώριας η μη προέλευσης), αλλά και της γενικότερης υποδομής λειτουργίας
Τέταρτον: Ενώ η απόφαση «επιστροφή στην πατρίδα: ΝΑΙ η ΟΧΙ;» είναι, όπως υποστηρίχθηκε, προσωπική, τα μέτρα πολιτικής που αφορούν παροχή κινήτρων για ενθάρρυνση της επιστροφής, έχουν «οριζόντιο» χαρακτήρα - δεν συνδέουν δηλαδή, πλην ειδικών αιτιολογημένων περιπτώσεων, την επιλεξιμότητα διεκδίκησής τους με άλλα χαρακτηριστικά των ενδιαφερομένων. Ερώτημα επομένως που προκύπτει είναι: «πόσο οριζόντια είναι τελικά η εφαρμογή αυτής της πολιτικής»; Μήπως τo γεγονός ότι τα συγκεκριμένα κίνητρα δεν τα δικαιούνται επιστήμονες οι οποίοι ήδη εργάζονται στην Ελλάδα, αντίστοιχων προσόντων με αυτά που επικαλούνται όσοι επιστρέφουν η άλλοι που επέστρεψαν πριν την έναρξη ισχύος των κινήτρων, αμβλύνουν τον χαρακτηρισμό της πολιτικής ως «οριζόντιας»; Μήπως διακριτική μεταχείριση των ομάδων που αναφέρθηκαν προκαλέσει αντιδράσεις και τελικά αδρανοποιήσει, σε μικρότερο η μεγαλύτερο βαθμό, τις θετικές προοπτικές της πολιτικής;
Πέμπτον: Ας επιστρέψουμε στην υπόθεση που κάναμε νωρίτερα (σημείο 3), ότι δηλαδή έχει ήδη αποφασιστεί η επιστροφή στην χώρα προέλευσης για επί τόπου προσφορά υπηρεσιών. Σύντομα μετά (αν δεν έχει προηγηθεί), θα προκύψει και θέμα επιλογής: «Ένταξη και Προσφορά υπηρεσιών στον Δημόσιο η στον Ιδιωτικό Τομέα”; Στο συγκεκριμένο θέμα, όπως και σε άλλα που αναφέρθηκαν, ο ρόλος του Κράτους, πέρα βέβαια από την Διακήρυξη Υποστήριξης των προσωπικών αποφάσεων, περιορίζεται, εκ των πραγμάτων, στην διαμόρφωση γενικού θεσμικού πλαισίου, καθορισμό κινήτρων χρηματοοικονομικού, επαγγελματικού και κοινωνικού χαρακτήρα, πρόβλεψη διαδικασιών ενημέρωσης, μέσω κρατικών υπηρεσιών, στην Ελλάδα και το εξωτερικό και η, με κάθε τρόπο, διευκόλυνση των ενδιαφερομένων! Σημειώνεται βέβαια ότι ορισμένα από τα κίνητρα μπορούν και πρέπει να απευθύνονται και προς την πλευρά των φορέων (Δημόσιων και ιδιωτικών), που θα αποτελέσουν, τελικά, τους χώρους υποδοχής των παλινοστούντων και αξιοποίησης των υπηρεσιών τους. Η επιλογή «Δημόσιο η Ιδιωτικός τομέας η πιθανώς αυτοαπασχόληση» είναι, για μια σειρά λόγων, ιδιαίτερα κρίσιμης σημασίας για την δυνατότητα εξασφάλισης αξιόπιστης εκτίμησης/πρόβλεψης του πιθανού συνολικού κόστους και οφέλους για τον επιστήμονα/τεχνικό που πρόκειται να επιστρέψει και για όσους εξαρτώνται από την απόφασή του αυτή και μάλιστα σε βάθος χρόνου!
Έκτον: Επειδή, για όλους τους λόγους που αναφέρθηκαν, έχει ιδιαίτερη βαρύτητα να εξασφαλιστεί η δυνατότητα, για όλους όσους εμπλέκονται άμεσα η έμμεσα και στις δύο πλευρές του εγχειρήματος (παλινοστούντες, εξαρτώμενα μέλη οικογένειας και φορείς υποδοχής), να εκτιμηθεί/προβλεφθεί, με την μεγαλύτερη δυνατή αξιοπιστία, το «πιθανό συνολικό κόστος και όφελος» και μάλιστα σε βάθος χρόνου, είναι απολύτως σκόπιμο η διαδικασία υλοποίησης των αποφάσεων μετακίνησης στην χώρα υποδοχής να οργανωθεί με τρόπο που οι «μετρήσεις» των δεδομένων της «νέας» κατάστασης και η συγκριτική αξιολόγησή τους να γίνεται σε πραγματικές συνθήκες και, αν είναι δυνατό, σε μεγάλο βαθμό, από τους ίδιους τους ενδιαφερομένους! Όχι δηλαδή με βάση πληροφορίες μέσω τρίτων - ανεξάρτητα από την ιδιότητα και το κύρος των πηγών τους! Όπως και στο παρελθόν, ασχέτως των διαφορών των τότε καταστάσεων και των παραγόντων που ωθούσαν σε μετανάστευση ανειδίκευτου, στις περισσότερες περιπτώσεις, ανθρώπινου δυναμικού, όταν προηγείτο χρονικά η μετακίνηση του «αρχηγού» της οικογένειας και, εν καιρώ, ακολουθούσε και η υπόλοιπη οικογένεια, έτσι και στην περίπτωση των προγραμμάτων Brain Gain η Brain Regain, η αποτελεσματικότητα της πολιτικής θα ενισχυθεί σημαντικά, εάν η ουσιαστική προσφορά υπηρεσιών στον τόπο καταγωγής, αποσυνδεθεί – χρονικά και λειτουργικά - από την φυσική μετακίνηση και μετεγκατάσταση!
Με αυτή την λογική, σε 1η Φάση – ας την αποκαλέσουμε «Διερευνητική Φάση» - θα διαμορφωθούν αρχικές ροές υπηρεσιών (διαδικτυακά η με περιοδικές επισκέψεις), ανάλογα με το αντικείμενο παραγωγής του φορέα υποδοχής και, με βάση ένα, αποδεκτό από όλους τους εμπλεκόμενους, Σχέδιο Ενεργειών, θα επιδιωχθεί να εξασφαλιστεί σταδιακά και στις δύο πλευρές, αξιόπιστη «Τεκμηρίωση Ωριμότητας και Καταλληλόλητας» για μετάβαση στην επόμενη «Φάση Λειτουργικής Ένταξης» του νέου στελέχους. Τότε, εφόσον οι εμπειρίες και οι αντικειμενικές διαπιστώσεις έχουν δώσει ικανοποιητική υπόσταση στο κρίσιμο «ισοζύγιο κόστους – οφέλους», μπορεί να ακολουθήσει και η μετεγκατάσταση του νέου στελέχους, πιθανώς και της οικογένειάς του.
Ταυτόχρονα, στην διάρκεια της 1ης Φάσης, σχηματίζονται Ομάδες δυνητικών συνεργατών και αξιολογούνται οι προοπτικές ανάπτυξης συμπληρωματικοτήτων, συνεργειών και αμοιβαίας εμπιστοσύνης στις δεσμεύσεις για, από κοινού, επιδίωξη επιτυχίας! Η πρόοδος του έργου θα παρακολουθείται συνεχώς με Σύστημα Δεικτών και θα αξιολογείται ανάλογα.
Στο Άρθρο αυτό επιχειρήθηκε να παρουσιαστεί, όσο το δυνατόν πιο συνοπτικά, ένας αριθμός Βασικών Αρχών που θα πρέπει να εκφράζονται σε μια Στρατηγική Αντιστροφής των Τάσεων Διαρροής στο Εξωτερικό και Ενθάρρυνσης της Παλιννόστησης Επιστημόνων και Εξειδικευμένων Τεχνικών. Οι Αρχές αυτές μπορούν και πρέπει να εξειδικευτούν και τα μέτρα πολιτικής που θα προκύψουν θα πρέπει, μετά από νομοτεχνική και χρηματοοικονομική επεξεργασία, να κοινοποιηθούν, με κάθε πρόσφορο τρόπο, στις Κοινότητες Ελλήνων Επιστημόνων στο εξωτερικό, για ενημέρωση και αξιοποίηση από όλους τους ενδιαφερομένους.
