Έχει πράγματι η Ευρωπαϊκή Ένωση ό,τι χρειάζεται για να επιβιώσει στην εποχή της «εργαλειοποίησης»; Ένα ερώτημα άκρως βασανιστικό, την ώρα που η «εργαλειοποίηση» της οικονομίας από ΗΠΑ και Κίνα δεν είναι απλώς μια σύγχρονη στρατηγική, αλλά η νέα κανονικότητα σε έναν κόσμο όπου τα όρια μεταξύ γεωπολιτικής και οικονομίας έχουν πλέον καταρριφθεί. Το ερώτημα για την ΕΕ είναι πώς θα ελιχθεί σε αυτό το νέο πλαίσιο, αποφεύγοντας την εξάρτηση και διασφαλίζοντας την εθνική της κυριαρχία και ευημερία.
Ο πρώην πρωθυπουργός της Ιταλίας, Μάριο Ντράγκι και συντάκτης της ιστορικής έκθεσης για την ανταγωνιστικότητα, εξέδωσε ξανά μια ζοφερή προειδοποίηση.
«Το περασμένο έτος έδειξε ξεκάθαρα ότι λειτουργούμε σε έναν διαφορετικό κόσμο. Η γραμμή μεταξύ οικονομίας και ασφάλειας γίνεται όλο και πιο θολή. Τα κράτη χρησιμοποιούν κάθε εργαλείο στη διάθεσή τους για να προωθήσουν τα συμφέροντά τους», είπε παρουσία της προέδρου της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν.
«Πρέπει να χτίσουμε την ικανότητα να αμυνόμαστε και να αντέχουμε την πίεση σε κρίσιμα σημεία – στην άμυνα, στη βαριά βιομηχανία και στις τεχνολογίες που θα διαμορφώσουν το μέλλον.»
Παγκόσμια τάξη βασισμένη στην ισχύ
Η πρόσφατη ομιλία του σε αυστηρό τόνο ώστε να μην υπάρξει καμία παρεξήγηση, αποτύπωσε την αίσθηση ασφυκτικού κλοιού που κυριαρχεί στην Ευρώπη καθώς προσπαθεί να προσανατολιστεί σε αυτό που ειδικοί και αναλυτές ήδη αποκαλούν «νέα εποχή της εργαλειοποίησης».
Τα τελευταία δέκα χρόνια, χώρες κάθε μεγέθους και οικονομικής δύναμης έχουν παραμερίσει τους ηθικούς ενδοιασμούς και έχουν αρχίσει να εκμεταλλεύονται τα εθνικά τους πλεονεκτήματα για την προώθηση των συμφερόντων τους - εις βάρος αντιπάλων, ανταγωνιστών και, τελευταία, μακροχρόνιων συμμάχων.
Ροές εμπορίου, δασμοί, εφοδιαστικές αλυσίδες, φυσικοί πόροι, συναλλαγματικά αποθέματα, ακόμα και ανθρώπινες ζωές «εργαλειοποιούνται» σε πρωτοφανή κλίμακα, προκαλώντας αναστάτωση στους κανόνες και τις αρχές που κάποτε στόχευαν στη σταθεροποίηση των διεθνών σχέσεων.
Αυτή η επιθετική πρακτική θυμίζει επιστροφή στην εποχή του σκληρού κρατισμού, με τη διαφορά ότι σήμερα όλα είναι πιο διασυνδεδεμένα. Μία μικρή κίνηση στην «παγκόσμια σκακιέρα» μπορεί να ρίξει όλα τα υπόλοιπα πιόνια.
Όπως το έθεσε πρόσφατα ένας υψηλόβαθμος Ευρωπαίος διπλωμάτης σε δηλώσεις του στο Euronews, «δεν ζούμε πια σε μια παγκόσμια τάξη βασισμένη σε κανόνες, αλλά σε μια παγκόσμια τάξη βασισμένη στην ισχύ».
Όταν όλα μπορούν να γίνουν «όπλο»
Η λέξη «εργαλειοποίηση» είναι σχετικά νέα στο ευρωπαϊκό λεξιλόγιο. Είναι η στρατηγική χρήση οικονομικών μέσων - όπως δασμοί, κυρώσεις, επενδύσεις, τεχνολογική εξάρτηση, χρηματοπιστωτικά εργαλεία - για την επίτευξη πολιτικών ή στρατηγικών στόχων. Υπό αυτή την έννοια, η οικονομία δεν είναι πλέον απλώς ένα πεδίο ανάπτυξης και ευημερίας, αλλά ένα όπλο επιρροής και ισχυρό μέσο εξαναγκασμού ή ανταμοιβής.
Ένα από τα πρώτα της δραματικά παραδείγματα ήρθε τον Αύγουστο του 2018, όταν ο Ντόναλντ Τραμπ, κατά την πρώτη του θητεία ως πρόεδρος των ΗΠΑ, αποσύρθηκε από τη συμφωνία για τα πυρηνικά του Ιράν και επανέφερε τις σκληρές κυρώσεις που είχαν προηγουμένως αρθεί.
Ο Τραμπ προχώρησε ένα βήμα παραπέρα, απειλώντας με κυρώσεις οποιαδήποτε εταιρεία διατηρούσε εμπορικούς δεσμούς με την Τεχεράνη, ανεξαρτήτως χώρας ή ιδιοκτησίας: «Όποιος κάνει δουλειές με το Ιράν, δεν θα κάνει δουλειές με τις ΗΠΑ», είπε.
Η Κομισιόν αντέδρασε έντονα, επικαλούμενη έναν άγνωστο κανονισμό –το λεγόμενο Blocking Statute – για να ακυρώσει τις εξωεδαφικές επιπτώσεις των αμερικανικών κυρώσεων και να προστατεύσει τις ευρωπαϊκές εταιρείες. Παρ’ όλα αυτά, ο φόβος απώλειας πρόσβασης στην πανίσχυρη αμερικανική αγορά και στο δολάριο υπήρξε καταλυτικός.
Η γαλλική Total, για παράδειγμα, εγκατέλειψε άμεσα έργο φυσικού αερίου στο Ιράν αξίας 4,1 δισ. ευρώ.
«Η απειλή δευτερογενών κυρώσεων του Τραμπ αποτέλεσε εργαλειοποίηση της νομισματικής πολιτικής και μια επιθετική μορφή εξωεδαφικής επιβολής που δεν είχε παρατηρηθεί σε τέτοια κλίμακα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο», αναφέρει ανάλυση του London School of Economics.
Το καλοκαίρι του 2021, η ΕΕ ήρθε αντιμέτωπη με τη φαινόμενο εργαλειοποίησης από τελείως διαφορετική πλευρά. Τα σύνορα Λευκορωσίας–Πολωνίας και Λιθουανίας γέμισαν με χιλιάδες αιτούντες άσυλο από μακρινές χώρες όπως Ιράκ, Αφγανιστάν και Συρία.
Η ΕΕ κατηγόρησε τότε τη Λευκορωσία για «εργαλειοποίηση της μετανάστευσης» ως απάντηση στις κυρώσεις που της επέβαλε η ΕΕ για την αναγκαστική προσγείωση πτήσης της Ryanair με Λευκορώσους αντιφρονούντες. «Αυτή δεν είναι μεταναστευτική κρίση. Είναι μια υβριδική επίθεση», δήλωσε η φον ντερ Λάιεν.
Από το φυσικό αέριο μέχρι τα σπάνια μέταλλα
Το 2022, η Ρωσία εργαλειοποίησε το φυσικό αέριο, διακόπτοντας τις ροές προς την Ευρώπη και προκαλώντας ρεκόρ στις τιμές ενέργειας. Μια πηγή που θεωρούνταν σταθερή έγινε ξαφνικά εργαλείο πίεσης.
Το 2025, δύο ακόμη σοκ ταρακούνησαν την ΕΕ: Οι ΗΠΑ επέβαλαν «ανταποδοτικούς» δασμούς, ανατρέποντας τους παγκόσμιους εμπορικούς κανόνες και η Κίνα αντεπιτέθηκε περιορίζοντας εξαγωγές επτά σπάνιων γαιών ζωτικής σημασίας για την αυτοκινητοβιομηχανία, την ενέργεια, την τεχνολογία και την άμυνα. Και στις δύο περιπτώσεις, η ΕΕ δεν αντέδρασε ουσιαστικά.
Το μέτρο Εργαλείο κατά του Καταναγκασμού, που είχε σχεδιαστεί ειδικά για τέτοιες περιπτώσεις, δεν ενεργοποιήθηκε λόγω διχασμού μεταξύ των χωρών-μελών της ΕΕ – τα «γεράκια» που ήθελαν σκληρή απάντηση και οι υπόλοιποι που προτιμούσαν διάλογο.
«Η Ευρώπη θα έπρεπε να έχει μάθει ένα πράγμα: η ισχύς δεν είναι αυτονόητη. Πρέπει να χτίζεται και να χρησιμοποιείται ενεργά», δήλωσε στο Euronews ο Τόμπιας Γκέχρκε του ECFR.
Το «Ελάττωμα των Βρυξελλών»
Η έλλειψη αντίδρασης φέρνει στο προσκήνιο ένα άβολο ερώτημα: Μπορεί η ΕΕ να επιβιώσει σε έναν κόσμο όπου κυριαρχεί η ισχύς αντί των κανόνων;
Ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν το είπε ωμά: «Η Ευρώπη δεν βλέπει ακόμη τον εαυτό της ως δύναμη. Για να είσαι ελεύθερος, πρέπει να σε φοβούνται. Και εμείς δεν προκαλέσαμε αρκετό φόβο».
Όμως η ΕΕ δεν δημιουργήθηκε για να προκαλεί φόβο, αλλά ως ειρηνικό εγχείρημα, βασισμένο σε συνεργασία και συμβιβασμό.
Καθώς όμως η παγκόσμια γεωπολιτική αποσταθεροποιείται, αυτό το μοντέλο δείχνει τα όριά του. Ορισμένοι μιλούν πλέον για το «Ελάττωμα των Βρυξελλών» - το αντίθετο του περίφημου «Brussels Effect».
Ο καθηγητής Χένρι Φάρελ σημειώνει στο Euronews ότι «ο κόσμος δεν λειτούργησε ποτέ αμιγώς βάσει κανόνων – και τώρα η παλιά πραγματικότητα επιστρέφει. Οποιαδήποτε οντότητα όπως η ΕΕ, που στηρίχθηκε τόσο πολύ στη διεθνή αλληλεξάρτηση και στους κανόνες, είναι ευάλωτη σε τέτοιες τακτικές».
Σε αντίθεση με την ΕΕ, χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Κίνα και η Ρωσία μπορούν να συνδυάσουν την οικονομική τους δύναμη με την εθνική τους ασφάλεια και να παίρνουν άμεσες αποφάσεις χωρίς χρονοβόρες διαδικασίες.
Η ΕΕ όμως έχει διαχωρισμό εξουσιών: η οικονομία ανήκει στην Κομισιόν, ενώ η ασφάλεια στα κράτη-μέλη. «Η ΕΕ έχει επιλογές στα χαρτιά. Αλλά δεν είναι πειστικό να μιλάς για εργαλεία όπως αυτό Κατά του Καταναγκασμού αν δεν είσαι διατεθειμένος να το χρησιμοποιήσεις», λέει ο Φάρελ.
Χρειάζεται κεντρική εξουσία;
Τα πρόσφατα γεγονότα – όπως η επιστροφή του Τραμπ και ο πόλεμος στην Ουκρανία – έχουν αναζωπυρώσει τη συζήτηση για μεταρρύθμιση της ΕΕ.
Ο Μάριο Ντράγκι προτείνει κοινό ευρωπαϊκό δανεισμό, συγκέντρωση στρατηγικών κλάδων, στροφή στο «Made in Europe», κρατικές ενισχύσεις για αιχμή τεχνολογιών, ακόμη και ένα ομοσπονδιακό μοντέλο. Η φον ντερ Λάιεν προτείνει κατάργηση της ομοφωνίας στις εξωτερικές αποφάσεις.
Το ζητούμενο είναι η ΕΕ να μπορεί να αντιδρά πιο γρήγορα και πιο αποφασιστικά, όμως τα κράτη-μέλη αντιστέκονται σε αυτή την κεντροποίηση εξουσιών. «Αυτός ο δρόμος θα σπάσει πολλά ταμπού. Όμως ο υπόλοιπος κόσμος τα έχει ήδη σπάσει. Για να επιβιώσει η Ευρώπη, πρέπει να τολμήσουμε το αδιανόητο», είπε ο Ντράγκι.
