Στον απόηχο του ντόρου που προκλήθηκε από την καταγραφή υψηλών επιπέδων των συνθετικών ουσιών PFAS στα αυγά, οι ειδικοί επισημαίνουν πως οι ουσίες αυτές, τα λεγόμενα «αιώνια χημικά» δεν είναι καινούριοι «ρυπαντές» και δεν ανιχνεύονται μόνο στα αυγά. Αντιθέτως υπάρχουν εδώ και χρόνια στο περιβάλλον και την τροφική αλυσίδα, καθώς δεν βιοαποικοδομούνται και η μεγάλη ανησυχία των τελευταίων ημερών προκλήθηκε κυρίως γιατί τώρα πλέον έχουμε την τεχνολογία, που μάς επιτρέπει να τα μετράμε με ακρίβεια. Τα PFAS περιλαμβάνουν περισσότερες από 4.700 χημικές ενώσεις και είναι παρόντα παρόντα –για παράδειγμα- στο τεφλόν, ένα οργανικό πολυμερές που χρησιμοποιείται ευρέως για επικαλύψεις και η χημική του ονομασία είναι «πολυτετραφθοροαιθυλένιο».
Το τεφλόν είναι ένα οργανικό πολυμερές με πολλές εφαρμογές, το οποίο είναι χημικά αδρανές, αντέχει σε υψηλές θερμοκρασίες είναι ολισθηρό και άκαυστο. Το ίδιο το υλικό δεν είναι τοξικό αλλά όταν θερμαίνεται Εκλύει τοξικές. Αυτά τα συνθετικά πολυμερή υλικά συνιστούν ενδοκρινείς ορμονοδιαταρράκτες, είναι δηλαδή εξωγενείς ουσίες που η χημική δομή τους μοιάζει με εκείνη των φυσικών ορμονών του οργανισμού και μπορούν να μιμηθούν την δράση των ορμονών. Έτσι προκαλούν ορμονικές διαταραχές και μπορούν να οδηγήσουν στην εμφάνιση διαφόρων μορφών καρκίνου, κατά τον ίδιο τρόπο που τα μικροπλαστικά (με παρόμοια δράση) έχουν κατακλύσει τη ζωή μας μέσω μπουκαλιών, μπιμπερό, σκευών, φούρνων μικροκυμάτων κτλ.
Το παράδειγμα των καλλυντικών
Η τεχνολογία που διαθέτουμε πλέον επιτρέπει να καταγράφουμε με ακρίβεια τα επίπεδα των PFAS και των μικροπλαστικών και αυτή η γνώση θέριεψε την ανησυχία για το τι καταλήγει στον οργανισμό μας μέσω των λεγόμενων συνθετικών ρυπαντών, από την βιομηχανία, τα εντομοκτόνα, τα λιπάσματα. Αντίστοιχη κινητοποίηση στην διεθνή κοινότητα υπήρξε πριν από τουλάχιστον 2-3 δεκαετίες, όταν μάθαμε να μετράμε τις συγκεντρώσεις για τα «παραμπένια», τους φθαλικούς εστέρες και τα φθαλικά άλατα στα καλλυντικά. Αυτές οι ουσίες κάνουν τα καλλυντικά να «αφρίζουν» και τους προσδίδουν πολύτιμες ιδιότητες αναφορικά με την χρήση τους, αλλά ταυτόχρονα είναι ορμονοδιαταράκτες.
Ανησυχία και νομοθεσία στην Ευρώπη
Όπως επισημαίνει η Δρ. Αργυρώ Λαγούδη, Χημικός με εξειδίκευση στην περιβαλλοντική χημεία, διευθύντρια της TerraNeutral, κάποια από τα PFAS περιλαμβάνονται στις χημικές ουσίες που έχουν εντοπιστεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως «δυνητικά επικίνδυνες για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον» και μπορούν να προσδιοριστούν ως «ουσίες που προκαλούν πολύ μεγάλη ανησυχία» Αυτές τις συναντούμε με το ακρωνύμιο SVHC. Το διεθνές αυτό ακρωνύμιο μεταφράζεται ως «ουσίες πολύ μεγάλης ανησυχίας» που θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο την υγεία ή και το περιβάλλον. Τα SVHC είναι δυνητικά καρκινογόνα, μεταλλαξιογόνα ή τοξικά για την αναπαραγωγή (CMRs) βιοσυσσωρευόμενα και τοξικά για την υγεία (PBTs) ή πολύ τοξικά και πολύ βιοσυσσωρευόμενα (vPvBs).
Η δρ. Αργυρώ Λαγούδη εξηγεί πως για τα πιο «ύποπτα» PFAs, όπως είναι τα PFOS, PFOA, και PFHxS προβλέπεται η απαγόρευση στην παρασκευή, διάθεση στην αγορά και η χρήση ουσιών τους είτε σε αυτούσια μορφή ή σε μείγματα ή σε αντικείμενα με βάση τον Κανονισμό «REACH» και τον Κανονισμό για τους «έμμονους οργανικούς ρύπους» (POPs) με στόχο την εξάλειψη ή ελαχιστοποίηση της εμφάνισης των ενώσεων αυτών στο περιβάλλον. Σημειώνεται πως τα PFAS έχουν ονόματα «σιδηρόδρομους» και τα πιο διαδεδομένα για τα οποία γίνονται μετρήσεις έχουν τις εξής ονομασίες στα ελληνικά: Το PFOS είναι το σουλφονικό υπερφθοριοκτάνιο. Το PFOA είναι το υπερφθοροοκτανοϊκό οξύ και το PFHxS είναι το υπερφθοροεξανοσουλφονικό οξύ.
Το ευρωπαϊκό «σχέδιο για την αιώνια ρύπανση»
Τα τελευταία χρόνια, οι «αιώνιοι ρυπαντές» έχουν απασχολήσει ιδιαίτερα την Ευρώπη και το 2023, το «Σχέδιο για την Αιώνια Ρύπανση» (Forever Pollution Project) έδειξε ότι 23.000 εστίες στη Γηραιά Ήπειρο είναι μολυσμένα με τα αιώνια χημικά PFAS. Η έρευνα έδειξε επίσης άλλες 21.500 πιθανές μολυσμένες εστίες, με τα PFAs να εξαπλώνονται σε όλη την Ευρώπη.
2.100 εστίες στην Ευρώπη είναι hotspots για PFAS
Το ίδιο έτος ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Χημικών Προϊόντων (ΕΟΧΠ), γνωστός και με την ακρωνυμία ECHA δημοσίευσε την πρόταση του για την απαγόρευση όλων των PFAs (πολυφθοριοαλκυλικές ενώσεις). Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Χημικών Προϊόντων (ECHA) είναι η βασική ρυθμιστική αρχή για την εφαρμογή της νομοθεσίας της ΕΕ για τα χημικά προϊόντα, με στόχο την προστασία της υγείας του ανθρώπου και του περιβάλλοντος, αλλά και την προώθηση της καινοτομίας και της ανταγωνιστικότητας. Τότε επικαιροποιήθηκε και ο Ευρωπαϊκός Χάρτης για τους Ρυπαντές PFAS, που δημιουργήθηκε με πρότυπο τον αντίστοιχο αμερικανικό χάρτη. Το σχετικό ευρωπαϊκό σχέδιο έδειξε ότι 20 βιομηχανίες και περισσότερες από 2.100 εστίες στην Ευρώπη θεωρούνται hotspots για τα PFAS. Αυτό σημαίνει πως εκεί η συγκέντρωση των ρυπαντών είναι τόσο υψηλή που θεωρείται ιδιαίτερα επικίνδυνη για την υγεία των εκτιθέμενων ανθρώπων.
Δυσθεώρητο το κόστος απομάκρυνσης των PFAS
Το βασικό πρόβλημα με τα PFAS είναι πως η απομάκρυνση τους από το περιβάλλον αποτελεί εξαιρετικά κοστοβόρο εγχείρημα. Το κόστος εκτιμάται σε ευρωπαϊκό επίπεδο σε δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ και σε αρκετές χώρες, οι Ανεξάρτητες Ρυθμιστικές Αρχές, έχουν παραιτηθεί κάθε προσπάθειας καθαρισμού του εδάφους από τα PFAs, καθώς «τα λεφτά είναι πάρα πολλά».
Την ίδια ώρα σε κάθε νοικοκυριό, στην κουζίνα, υπάρχουν πολλά προϊόντα με PFAS όπως σφουγγαράκια και σκεύη μαγειρικής. Οτιδήποτε είναι αδιάβροχο, δεν κολλάει και δεν λεκιάζει είναι επικαλυμμένο με τέτοιου είδους χημικές ενώσεις. Επειδή αυτές οι ουσίες δεν διασπώνται και μεταφέρονται με μεγάλη ευκολία, ανιχνεύονται στο έδαφος, το νερό, τη βροχή, τα υδρόβια όντα, μεταξύ των οποίων και τα ψάρια (μεγάλη πηγή αποτελεί ο μπακαλιάρος), τα αυγά και τον ανθρώπινο οργανισμό. Κυρίως ενοχοποιούνται για υπογονιμότητα και εμφάνιση καρκίνων ενώ έχει υπολογιστεί ότι μόνο από τα PFAS, τα ευρωπαϊκά συστήματα υγείας στο σύνολο τους επιβαρύνονται με ένα δυσθεώρητο κόστος που κυμαίνεται από 52 έως 84 δισεκατομμύρια ευρώ. Στο μεταξύ, όλοι οι ειδήμονες που ερωτήθηκαν συμφωνούν πως τα ανώτατα επιτρεπτά όρια που έθεσε η Ευρωπαϊκή Ένωση, για τον περιορισμό των PFAS για το 2026 είναι υπερβολικά υψηλά για προστατέψουν την δημόσια υγεία. Οι 23.000 επιβεβαιωμένες εστίες μόλυνσης και οι 21.500 πιθανές εστίες μόλυνσης είναι καταγεγραμμένες στο site lemde.fr/PFASmap και στη σελίδα Dataset and Maps.
Η Γαλλία πρωτοστατεί στην ενημέρωση του κοινού
Ο Ευρωπαϊκός χάρτης για την αιώνια ρύπανση αποτελεί μια συντονισμένη προσπάθεια που ξεκίνησε από την Γαλλία και την ιστορική εφημερίδα Le Monde. Στην προσπάθεια αφύπνισης της κοινής γνώμης και ευαισθητοποίησης των πολιτών γι αυτούς τους επικίνδυνους ρυπαντές πρωτοστατεί άλλωστε η γαλλική μη κυβερνητική οργάνωση «Générations futures». Η οργάνωση αυτή συστάθηκε το 1996 και έκτοτε μάχεται για τον περιορισμό της χρήσης συνθετικών εντομοκτόνων και χημικών μολυντών στην αγροτική παραγωγή, προάγοντας την βιώσιμη πτηνοτροφία κτηνοτροφία και γεωργία.
Οι επιπτώσεις των μικροπλαστικών και των PFAS στην υγεία
Οι ουσίες που δεν βιοαποικοδομούνται όπως τα PFAS και τα μικροπλαστικά έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία. Όπως εξηγεί η Θεοδώρα Ψαλτοπούλου, καθηγήτρια επιδημιολογίας και προληπτικής Ιατρικής στη Θεραπευτική Κλινική της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, οι συνθετικές χημικές ενώσεις, όπως είναι τα φυτοφάρμακα, τα βιομηχανικά πρόσθετα και οι πλαστικοποιητές (σε αυτή την κατηγορία ανήκουν πολλά PFAS), συσσωρεύονται στην τροφική αλυσίδα και φτάνουν τελικά στον ανθρώπινο οργανισμό μέσω της διατροφής.
«Η έκθεση σε μικροπλαστικά μπορεί να επιφέρει καταστάσεις όπως φλεγμονή, οξειδωτικό στρες, ενδοκρινικές διαταραχές, γαστρεντερικές δυσλειτουργίες, νευροτοξικότητα και ακόμη βλάβες στο ανοσοποιητικό σύστημα, ενώ η πρόοδος στις αναλυτικές τεχνικές μάς δίνει τη δυνατότητα να ανιχνεύουμε και να μετρούμε με ακρίβεια ακόμα και πολύ μικρές συγκεντρώσεις τέτοιων ουσιών στα τρόφιμα και στους ιστούς.
Τα μικροπλαστικά, ιδιαίτερα όταν εισπνέονται με τον αέρα, συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο καρκίνου του πνεύμονα και του παχέος εντέρου λόγω χρόνιων φλεγμονών» επισημαίνει η Θεοδώρα Ψαλτοπούλου.
Η ειδικός προσθέτει πως σε εργαστηριακά και ζωικά μοντέλα, νανοπλαστικά και χημικές προσμίξεις τους φαίνεται ότι επιταχύνουν την ανάπτυξη όγκων των ωοθηκών, του μαστού και του προστάτη, διαταράσσοντας την γονιδιακή έκφραση και την ακεραιότητα του DNA. Οι μηχανισμοί αυτοί περιλαμβάνουν οξειδωτικό στρες, εξασθένηση του DNA, φλεγμονή και ορμονική διατάραξη μέσω ουσιών όπως το BPA και οι φθαλικές ενώσεις.
Παρόλα αυτά, όπως σημειώνει το «MD Anderson Cancer Center» (Κέντρο Αντιμετώπισης του Καρκίνου στο Χιούστον του Τέξας) σε άρθρο, που δημοσίευσε τον Ιούλιο του 2025, δεν υπάρχει ακόμα αποδεδειγμένος άμεσος, αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ μικροπλαστικών και ανάπτυξης καρκίνου στους ανθρώπους. Ωστόσο, πλήθος ερευνητικών δεδομένων συνδέει την παρατεταμένη έκθεση σε ορισμένες από αυτές τις ενώσεις με αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου, γεγονός που εντείνει την ανησυχία για τις μακροχρόνιες επιπτώσεις τους στην υγεία.
