Για την κρίσιμη σημασία της παραγωγικότητας και τη σύνδεσή της με την καινοτομία, μίλησε ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος Γιάννης Στουρνάρας στην Ημερίδα για την Καινοτομία και την Ανταγωνιστικότητα, με διοργανωτές την Τράπεζα της Ελλάδος και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Χαρακτήρισε αναγκαία την ενίσχυση της καινοτομίας στην ελληνική οικονομία, αναγνωρίζοντας ότι η υστέρηση της παραγωγικότητας στη χώρα μας έχει να κάνει με τη διάρθρωση της οικονομίας. Για την προαγωγή της καινοτομίας είναι, σύμφωνα με τον διοικητή, κρίσιμη η ιδιωτική χρηματοδότηση.
Αναλυτικότερα, ο κ. Στουρνάρας ανέφερε τα εξής:
«1.Η σημασία της ανταγωνιστικότητας και της καινοτομίας
Με μεγάλη χαρά σας υποδέχομαι σήμερα σε αυτή την εκδήλωση που συνδιοργανώνει η Τράπεζα της Ελλάδος με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Η ημερίδα πραγματεύεται ένα από τα πλέον κρίσιμα διαρθρωτικά ζητήματα της ελληνικής οικονομίας, την Ανταγωνιστικότητα και την Καινοτομία.
Ο όρος ανταγωνιστικότητα συχνά παρερμηνεύεται στην καθομιλουμένη, καθώς θεωρείται εσφαλμένα ότι υποδηλώνει τη μερκαντιλιστική λογική ενός παιγνίου μηδενικού αθροίσματος, όπου μία χώρα κερδίζει μόνο όταν μια άλλη χάνει. Ωστόσο, η ανταγωνιστικότητα ως έννοια κυρίως συναρτάται με την παραγωγικότητα. Και σύμφωνα και με το διάσημο απόφθεγμα του Paul Krugman: «Η παραγωγικότητα δεν είναι το παν, αλλά μακροπρόθεσμα είναι σχεδόν το παν» ("Productivity isn't everything, but, in the long run, it is almost everything”).
Ο μόνος τρόπος που έχει μία χώρα για να ανεβάσει το βιοτικό επίπεδο των πολιτών της είναι μέσω της αύξησης της παραγωγικότητας. Η υψηλή παραγωγικότητα συνεπάγεται υψηλούς μισθούς και εταιρικά κέρδη, και κατ’ επέκταση υψηλά κρατικά έσοδα, μεγαλύτερη δημοσιονομική ανθεκτικότητα, αλλά και δυνητικά υψηλότερου επιπέδου κρατικές παροχές. Επιπρόσθετα, ο στόχος της αύξησης της παραγωγικότητας είναι ιδιαιτέρως σημαντικός για μία χώρα της οποίας το εργατικό δυναμικό, σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό, ακολουθεί πτωτική τάση που προβλέπεται να συνεχιστεί. Συνεπώς, για την ελληνική οικονομία, η αύξηση της παραγωγικότητας δεν είναι μόνο προϋπόθεση για να αυξήσουμε το βιοτικό μας επίπεδο – είναι προϋπόθεση για να το διατηρήσουμε.
- Δείτε επίσης - Στουρνάρας: Θα ήταν πραγματική τομή ένας μόνιμος κεντρικός δημοσιονομικός μηχανισμός στην Ευρώπη
Πώς συνδέεται όμως η ανταγωνιστικότητα με την καινοτομία και ποιος είναι ο ρόλος της καινοτομίας; Άνοδος του κατά κεφαλήν εισοδήματος μπορεί να προκύψει από τη χρήση περισσότερων κεφαλαίων ανά εργαζόμενο, δηλαδή με περισσότερες επενδύσεις, και από την αποτελεσματικότερη χρήση των συντελεστών παραγωγής, από την αύξηση δηλαδή αυτού που αποκαλούμε συνολική παραγωγικότητα των συντελεστών παραγωγής (total factor productivity). Κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί κυρίως μέσω της καινοτομίας, είτε αυτή αφορά την ανάπτυξη νέων προϊόντων είτε τη βελτίωση των διαδικασιών και της οργάνωσης των επιχειρήσεων. Οι καινοτομίες διαφόρων τύπων αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, καθώς και με άλλους παράγοντες, και οδηγούν σε πολλαπλασιαστικά οφέλη.
Η Ελλάδα σήμερα καλύπτει σταδιακά το επενδυτικό κενό που την χαρακτηρίζει σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Ήδη οι επενδύσεις στην Ελλάδα ως ποσοστό του ΑΕΠ αναμένονται περίπου στο 16% του ΑΕΠ φέτος, από 11% του ΑΕΠ το 2019. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση οι επενδύσεις σήμερα αναμένονται περίπου στο 22% του ΑΕΠ. Στη σημερινή μου ομιλία δεν θα αναφερθώ κυρίως στις επενδύσεις, αλλά στην καινοτομία, αναγνωρίζοντας βεβαίως ότι οι νέες επενδύσεις επίσης συνδέονται με την καινοτομία.
2.Οι επιδόσεις της ελληνικής οικονομίας
Η ενίσχυση της καινοτομίας στην ελληνική οικονομία είναι αναγκαία, γιατί, όπως προανέφερα, η βελτίωση της παραγωγικότητας είναι μονόδρομος όχι μόνο για την αύξηση, αλλά ακόμα και για τη διατήρηση του βιοτικού επιπέδου της ελληνικής κοινωνίας. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η μέση παραγωγικότητα ανά εργατοώρα στην Ελλάδα είναι μόλις στο 56,2% του ευρωπαϊκού μέσου όρου (μονάδες αγοραστικής δύναμης). Το φαινόμενο αυτό είναι σε μεγάλο βαθμό απότοκο της κρίσης, στη διάρκεια της οποίας δημιουργήθηκε μεγάλο επενδυτικό κενό, ενώ η οικονομία μας έχασε πολύτιμο εργατικό δυναμικό παραγωγικής ηλικίας. Ωστόσο, ακόμα και πριν από την κρίση, η παραγωγικότητα της ελληνικής οικονομίας υπολειπόταν σημαντικά του ευρωπαϊκού μέσου όρου. Η διαχρονική αυτή υστέρηση είναι αποτέλεσμα μιας πλειάδας παραγόντων, που περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, το σχετικά χαμηλό επίπεδο δεξιοτήτων του εργατικού δυναμικού (παρά το ικανοποιητικό επίπεδο εκπαίδευσης), τη χαμηλή αντιστοιχία δεξιοτήτων των υπαλλήλων με τις απαιτήσεις της εργασίας τους και τις ανεπαρκείς επιδόσεις των ελληνικών επιχειρήσεων σε διοικητικές πρακτικές.
Από την άλλη πλευρά, η υστέρηση της παραγωγικότητάς στην Ελλάδα σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο είναι επίσης σε μεγάλο βαθμ αποτέλεσμα της διάρθρωσης της ελληνικής οικονομίας. Και αυτό διότι η ελληνική οικονομία έχει μεγάλη εξάρτηση από τομείς με εγγενώς χαμηλή παραγωγικότητα. Εν ολίγοις, αφενός οι ελληνικές επιχειρήσεις έχουν χαμηλή παραγωγικότητα ανεξαρτήτως κλάδου, αφετέρου η ελληνική οικονομία είναι εστιασμένη σε κλάδους που εκ φύσεως δεν είναι ιδιαίτερα παραγωγικοί.
Η έμφαση σε χαμηλής παραγωγικότητας και προστιθέμενης αξίας δραστηριότητες δεν είναι κάτι νέο. Πρόσφατη έρευνα οικονομολόγων της Τράπεζας της Ελλάδος[ Ανυφαντάκη, Σοφία, Κωνσταντίνος Δελλής, Γιάννης Καλογήρου, Αικατερίνη Καραδημητροπούλου και Φίλιππος Πετρουλάκης (2025), Ελληνική Βιομηχανία – Οι Αδύναμοι Κρίκοι: Δεξιότητες, Διοικητικές πρακτικές και Τεχνολογία, Εκδόσεις Κέρκυρα.] σε συνεργασία με το Ελληνικό Παρατηρητήριο του LSE έδειξε ότι, θεωρώντας ως βάση για τους σχετικούς υπολογισμούς το τεχνολογικό επίπεδο των ελληνικών εξαγωγών το 2008, η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας σε μεσομακροπρόθεσμο ορίζοντα προβλεπόταν να ήταν χαμηλή σε σχέση με την Ευρώπη. Άρα, ακόμα και αν δεν είχε μεσολαβήσει η κρίση χρέους, η ελληνική οικονομία θα υστερούσε και πάλι σημαντικά σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, αν η δομή των εξαγωγών παρέμενε ίδια με αυτή του 2008.
Εντούτοις, η σύγκριση με τις τάσεις στην Ευρώπη τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει υπέρ της Ελλάδος. Οι ελληνικές εξαγωγές ως ποσοστό του ΑΕΠ έχουν διπλασιαστεί από την περίοδο της κρίσης μέχρι σήμερα με αλλαγές και στη δομή τους, ενώ και οι επενδύσεις στην Ελλάδα έχουν αυξηθεί πολύ ταχύτερα από τις επενδύσεις στην Ευρώπη, με τη συμμετοχή τους στην αύξηση του ΑΕΠ να είναι επίσης σημαντικά μεγαλύτερη.
Η Ευρώπη έχει υστερήσει σημαντικά σε σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες και με την Κίνα, μετά την παγκόσμια κρίση του 2008/2009, στην αύξηση της παραγωγικότητας, ιδιαίτερα στις νέες τεχνολογίες και ο σημαντικότερος λόγος γι’ αυτό είναι η υστέρηση των επενδύσεων, κυρίως σε κλάδους υψηλής τεχνολογίας. Βεβαίως υπάρχουν και άλλοι λόγοι γι’ αυτό, όπως το ρυθμιστικό περιβάλλον, η αγορά εργασίας κλπ., αλλά τα προβλήματα αυτά προϋπήρχαν και πριν από το 2008/2009 στην Ευρώπη σε σχέση με την Αμερική. Γι’ αυτό και συντάσσομαι με εκείνη τη σχολή σκέψης που θεωρεί την πτώση των επενδύσεων στην Ευρώπη σε σχέση με την Αμερική ως τον κύριο λόγο για την υστέρηση της παραγωγικότητας από τότε μέχρι σήμερα, ενώ μέχρι το 2008/2009 η αύξηση της παραγωγικότητας στην Ευρώπη και την Αμερική ήταν περίπου ταυτόσημη. Αυτό ακριβώς το επενδυτικό κενό μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής, που δημιουργήθηκε μετά την παγκόσμια κρίση του 2008/2009, που είναι περίπου 5% του ΑΕΠ, τονίζεται και στην Έκθεση Ντράγκι ως ένα βασικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την παραγωγική υστέρηση της Ευρώπης σήμερα έναντι της Αμερικής.
Οι εκθέσεις Λέττα και Ντράγκι έχουν θέσει την ατζέντα για το δημόσιο διάλογο αναφορικά με τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, την αύξηση των επενδύσεων και την ανάγκη άρσης των στρεβλώσεων της ενιαίας αγοράς. Πρόσφατη έκθεση του ΔΝΤ έδειξε ότι η ενιαία αγορά λειτουργεί με τρόπο που επιβάλλει «κρυφούς δασμούς» της τάξεως του 45% στο εμπόριο αγαθών και 110% στο εμπόριο υπηρεσιών, πολύ πάνω δηλαδή από τους δασμούς του Τραμπ, όταν στις ΗΠΑ η αντίστοιχη επιβάρυνση για τα αγαθά είναι περίπου 10%. Εν ολίγοις, διαπιστώνεται ότι ο κατακερματισμός των αγορών στην Ευρώπη επηρεάζει αρνητικά την απόδοση των επενδύσεων, εμποδίζει τη δημιουργία οικονομιών κλίμακας περιορίζοντας έτσι και το μέγεθος των εταιρειών και την ανάπτυξή τους, οδηγώντας σε χαμηλότερη παραγωγικότητα. Σε αυτό πρέπει να προστεθεί και η έλλειψη βάθους της αγοράς ομολόγων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με αποτέλεσμα τη μεταφορά μέρους των Ευρωπαϊκών αποταμιεύσεων κυρίως στις ΗΠΑ, για χρηματοδότηση των επενδύσεων εκεί.
3.Η χρηματοδότηση των εταιρειών έντασης γνώσης
Θα ήθελα ωστόσο να επικεντρωθώ στα ζητήματα που αφορούν τη σημερινή εκδήλωση, πιο συγκεκριμένα. Σήμερα έχουμε μαζί μας εκπροσώπους από την πλευρά της χρηματοδότησης των εταιρειών έντασης γνώσης, άρα της καινοτομίας. Η ιδιωτική χρηματοδότηση, δηλαδή αυτή που δεν προέρχεται από τραπεζικό δανεισμό αλλά από εξειδικευμένα κεφάλαια συμμετοχών, είναι κρίσιμης σημασίας για τέτοιες δραστηριότητες, λόγω της άυλης φύσης του κεφαλαίου των εταιρειών έντασης γνώσης.
Παλιότερα, ένας βιομήχανος θα κατασκεύαζε συνήθως ένα νέο εργοστάσιο με τραπεζικό δανεισμό, βάζοντας ως υποθήκη το ίδιο το ακίνητο και τα μηχανήματα του εργοστασίου. Σε περίπτωση αδυναμίας εξυπηρέτησης του δανείου, η τράπεζα θα μπορούσε να εκποιήσει τα υποθηκευμένα περιουσιακά στοιχεία και να μειώσει τις ζημιές της. Αντίθετα, στη σύγχρονη οικονομία, ειδικά όσον αφορά τις εταιρείες καινοτόμων προϊόντων τεχνολογικής φύσεως και έντασης γνώσης, ένας επίδοξος επιχειρηματίας δεν χρειάζεται απαραίτητα μεγάλο κτίριο και εξειδικευμένα μηχανήματα. Το κεφάλαιό του μπορεί να το απαρτίζουν δεδομένα, λογισμικό ή ακόμα και μια καινοτόμος ιδέα. Τέτοιου είδους εγχειρήματα αποτελούν πρόκληση για το τραπεζικό σύστημα, καθώς τα άυλα κεφάλαια δύσκολα μπορούν να γίνουν αποδεκτά ως στοιχεία προς υποθήκευση. Επιπρόσθετα, οι εταιρείες έντασης γνώσης ασχολούνται κατά κανόνα με πολύπλοκες και εξειδικευμένες δραστηριότητες, τις οποίες είναι αδύνατον να γνωρίζουν τα τραπεζικά στελέχη που αναλαμβάνουν την αξιολόγηση των αιτήσεων για εταιρική δανειοδότηση. Είναι εντυπωσιακό το εύρημα ερευνητών του ΔΝΤ[ Dell’Ariccia, Giovanni, Dalida Kadyrzhanova, Camelia Minoiu and Lev Ratnovski (2021), “Bank Lending in the Knowledge Economy”, The Review of Financial Studies, 34(10), 5036-5076.] ότι η άνοδος της οικονομίας της γνώσης, και άρα του άυλου κεφαλαίου, συνέβαλε σημαντικά στη μείωση του μεριδίου των επιχειρηματικών δανείων και στην αύξηση των στεγαστικών δανείων στα χαρτοφυλάκια των εμπορικών τραπεζών στις ΗΠΑ από τη δεκαετία του ’80 κι έπειτα.
Χρειάζεται κατά συνέπεια μια διαφορετικού τύπου χρηματοδοτική λύση για τις επιχειρήσεις έντασης γνώσης, την οποία προσφέρουν τα ιδιωτικά κεφάλαια συμμετοχών (Venture Capital, Private Equity κ.λπ.). Η ύπαρξη ενός ώριμου τέτοιου οικοσυστήματος είναι κρίσιμη για την εξασφάλιση πόρων για τις ανάγκες των εταιρειών έντασης γνώσης, είτε στα αρχικά τους βήματα είτε στην προσπάθειά τους να μεγαλώσουν. Οι εταιρείες που διαχειρίζονται κεφάλαια συμμετοχών προσφέρουν τεχνογνωσία, αφού στελεχώνονται σε μεγάλο βαθμό από ανθρώπους με εμπειρία στην οικονομία έντασης γνώσης και με εξειδίκευση στην αξιολόγηση της βιωσιμότητας των προτεινόμενων προς χρηματοδότηση εγχειρημάτων. Επιπρόσθετα, τα κεφάλαια συμμετοχών έχουν μεγαλύτερη ευχέρεια στην ανάληψη κινδύνου, και από ρυθμιστική άποψη και από άποψη εταιρικής δομής, σε σχέση με τις τράπεζες. Έτσι λοιπόν, και δεδομένης της περιορισμένης δυνατότητας υποθήκευσης των στοιχείων των χρηματοδοτούμενων εταιρειών, τα κεφάλαια συμμετοχών συνήθως αποκτούν μερίδιο του κεφαλαίου των χρηματοδοτούμενων επιχειρήσεων, αντί να τους παρέχουν δανειακά κεφάλαια. Ως εκ τούτου, αποκτούν δικαίωμα συμμετοχής στη διοίκησή τους, με θετικές κατά κανόνα συνέπειες για την πορεία τους.
Η σημασία της ύπαρξης ενός εύρωστου οικοσυστήματος χρηματοδότησης μέσω ιδιωτικών κεφαλαίων καθίσταται προφανής αν αναλογιστεί κανείς την πατρίδα της ψηφιακής τεχνολογίας, την περιφέρεια του Σαν Φρανσίσκο. Η Silicon Valley είναι έδρα των περισσότερων μεγάλων τεχνολογικών εταιρειών, αλλά και των μεγαλύτερων εταιρειών διαχείρισης κεφαλαίων συμμετοχών με έμφαση στις νέες τεχνολογίες. Πλειάδα εμπειρικών ερευνών έχει καταδείξει το σημαντικό ρόλο των κεφαλαίων συμμετοχών στην άνθηση της ψηφιακής οικονομίας στις ΗΠΑ, αλλά και το ρόλο της απουσίας ανάλογου οικοσυστήματος για την παρατηρούμενη σχετική υστέρηση στην Ευρώπη. Να τονίσω βέβαια πως η ύπαρξη τέτοιων οικοσυστημάτων δεν αποτελεί πανάκεια. Ακριβώς αυτή η στενή γεωγραφική συνύπαρξη μεταξύ εταιρειών έντασης γνώσης και εταιρειών διαχείρισης κεφαλαίων συμμετοχών έχει οδηγήσει σε ένα πολύ στενό πεδίο επένδυσης αυτών των κεφαλαίων, γεγονός όχι απαραίτητα επωφελές για το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, ειδικά όταν ελάχιστες εταιρείες κατευθύνουν τα μεγαλύτερα κεφάλαια.[ Lerner, Josh and Ramana Nanda (2020), “Venture Capital’s Role in Financing Innovation: What We Know and How Much We Still Need to Learn”, Journal of Economic Perspectives, 34(3), 237-261. ] Μολαταύτα, σε κάθε περίπτωση, τα δυνητικά οφέλη από την ύπαρξη ενός τέτοιου οικοσυστήματος είναι πλέον κοινώς αποδεκτά.
Παρόλο που η εταιρική χρηματοδότηση μέσω άλλων πηγών εκτός του τραπεζικού συστήματος έχει αυξηθεί σημαντικά στην Ευρώπη τα τελευταία 10 χρόνια, η αύξηση αυτή αφορά κατά κανόνα την έκδοση ομολόγων, και σε πολύ μικρότερο βαθμό κεφάλαια συμμετοχών. Η υστέρηση στα κεφάλαια συμμετοχών είναι κεντρικό θέμα της έκθεσης Ντράγκι και θεωρείται ως ένας σημαντικός λόγος για τη γενικότερη στασιμότητα της Ευρώπης στις νέες τεχνολογίες. Οι λόγοι είναι πολλοί, αλλά θα ήθελα να σταθώ σε δύο παράγοντες στους οποίους η οικονομική πολιτική μπορεί να συνεισφέρει άμεσα. Ο πρώτος είναι η εξαιρετικά αργή ολοκλήρωση της Ένωσης Κεφαλαιαγορών (Capital Markets Union), που πλέον έχει μετεξελιχθεί στην Ένωση Αποταμιεύσεων και Επενδύσεων (Savings and Investment Union). Έτσι, ενώ υπάρχουν επαρκείς αποταμιεύσεις, δηλαδή τα κεφάλαια που χρειάζονται για να καλυφθούν οι επενδυτικές ανάγκες τις οποίες διαπιστώνει η έκθεση Ντράγκι (αυτό πιστοποιείται και από το σημαντικό πλεόνασμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της Ευρώπης το οποίο ανέρχεται περίπου σε 3-3,5% του ΑΕΠ, γεγονός που υποδεικνύει ότι οι αποταμιεύσεις στην Ευρώπη ξεπερνούν τις εγχώριες ευρωπαϊκές επενδύσεις κατά το ίδιο ποσοστό), αυτά βρίσκονται σε τραπεζικές καταθέσεις χαμηλών αποδόσεων, λόγω και της περιορισμένης διείσδυσης και ελκυστικότητας άλλων αποταμιευτικών προϊόντων, και τελικά διοχετεύονται μέσω των τραπεζών και των διαχειριστών κεφαλαίων στις ΗΠΑ, για να χρηματοδοτήσουν τις εκεί επενδύσεις όπως ήδη προαναφέρθηκε.
Ο δεύτερος λόγος, που σχετίζεται άμεσα με τον πρώτο, είναι το εξαιρετικά περιοριστικό πλαίσιο υπό το οποίο μπορούν να διαχειριστούν τα αποθεματικά τους τα ευρωπαϊκά ασφαλιστικά ταμεία. Τα ταμεία έχουν κατά κανόνα πολύ μακρό επενδυτικό ορίζοντα, που θα έπρεπε να τους επιτρέπει λελογισμένες επενδυτικές επιλογές υψηλού κινδύνου και απόδοσης. Αλλά βάσει εθνικών κανόνων και λόγω έλλειψης ενιαίου πλαισίου, τα ταμεία συχνά επενδύουν τα αποθεματικά τους αποκλειστικά σε κρατικά ομόλογα της χώρας όπου λειτουργούν. Αυτό περιορίζει σημαντικά τις δυνητικές αποδόσεις τους. Η διαφορά με τις ΗΠΑ και τον Καναδά, αλλά ακόμα και με κάποιες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Σουηδία, είναι τεράστια. Το περιώνυμο Ontario Teachers’ Pension Plan, που διαχειρίζεται πάνω από 200 δισεκ. δολάρια, θεωρείται ένας από τους κορυφαίους θεσμικούς επενδυτές, με σημαντικές αποδόσεις.
4.Μέτρα πολιτικής
Να σημειώσω ότι στην Ελλάδα έχουν γίνει σημαντικά βήματα προς αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση, με τη δημιουργία του τρίτου πυλώνα του ασφαλιστικού συστήματος. Επιπρόσθετα, ενδεχόμενη εξαγορά του Χρηματιστηρίου Αθηνών από τον όμιλο Euronext αναμένεται να οδηγήσει σε βάθυνση της αγοράς και να αυξήσει την πρόσβαση των ελληνικών επιχειρήσεων, ιδιαιτέρως των νεοφυών, σε κεφάλαια διεθνών επενδυτών.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, επίσης ξεκίνησαν σημαντικές πρωτοβουλίες για την ενίσχυση των επενδύσεων σε υποδομές και κρίσιμες νέες τεχνολογίες (όπως για παράδειγμα η Πυξίδα Ανταγωνιστικότητας και η Συμφωνία για Καθαρή Βιομηχανία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής), οι οποίες θα συμβάλουν στη βάθυνση της ενιαίας αγοράς και θα δώσουν σημαντική ώθηση στην ευρωπαϊκή οικονομία, αυξάνοντας την ανταγωνιστικότητα, την ευελιξία και την ανθεκτικότητά της σε εξωτερικές διαταραχές. Ωστόσο, σκόπιμο είναι να ενισχυθούν περαιτέρω οι προσπάθειες ευρωπαϊκής ενοποίησης, με την ολοκλήρωση της τραπεζικής ένωσης, την προώθηση της Ένωσης Κεφαλαιαγορών και τη θέσπιση ενός κοινού ασφαλούς περιουσιακού στοιχείου (ενός οιονεί κρατικού ομολόγου σε πανευρωπαϊκό επίπεδο). Η υλοποίηση αυτών των πολιτικών θα συμβάλει στην αποτελεσματικότερη διοχέτευση των αποταμιεύσεων προς παραγωγικές και καινοτόμες επενδύσεις και θα ενδυναμώσει τη συνοχή και την ανθεκτικότητα της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης και συνακόλουθα την ανταγωνιστικότητα και την ανθεκτικότητα της ελληνικής οικονομίας.
Κλείνοντας, είμαι σίγουρος ότι η σημερινή ημερίδα θα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και θα εμβαθύνει στο ρόλο και τη σημασία της ανταγωνιστικότητας και της καινοτομίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους συμμετέχοντες για τη συνεισφορά και την παρουσία τους και εύχομαι η σημερινή συζήτηση να συμβάλει ουσιαστικά στο δημόσιο διάλογο για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της παραγωγικότητας της ελληνικής οικονομίας.
Σας ευχαριστώ πολύ.
