Ροή
Του Δρα Μάριο Πατσουλέ, υποψήφιο ευρωβουλευτή ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ, συντονιστή Εξερεύνησης & Παραγωγής Πετρελαίου & Φυσικού Αερίου, Γεωλόγου – ΜηχανικούΤαμιευτήρων Πετρελαίου, τέως μέλους Εποπτικού Συμβουλίου ΔΕΣΦΑ, τέως προέδρου & Διευθύνοντα Συμβούλου ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΥ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ, τέως διευθυντή Διεθνών Σχέσεων ΔΕΠ-ΕΚΥ & Project Manager Ε.Ε. & ΕΛΠΕ
Τις τελευταίες ημέρες, λόγω και του πρόσφατου εντοπισμού μεγάλων κοιτασμάτων φυσικού αερίου απ’ τη μια και των συνεχιζόμενων αντιδράσεων της Τουρκίας απ’ την άλλη, ακούγεται έντονα ο όρος «συνεκμετάλλευση» στη Μεσόγειο, στο Αιγαίο κλπ.
Οι ερμηνείες του όρου δίνουν και παίρνουν και ο καθένας εκφράζει την δική του άποψη, έτσι, γενικώς και αορίστως, με εικασίες, αποχρώσες ενδείξεις –όπως συνηθίζουν να λέγουν οι αδαείς- και όλες αυτές τις γενικότητες που μπερδεύουν τόσο τον κόσμο που παρακολουθεί με κάποιο ενδιαφέρον, όσο και τους πολιτικούς.
Έλληνες. Όλοι οι Έλληνες. Με άποψη επί παντός επιστητού. Έχουν καταφέρει να μπερδέψουν ακόμη και τους ειδικούς επιστήμονες. Και με βεβαιότητα έχουν επηρεάσει αρνητικά τις αποφάσεις που θάπρεπε να πάρουν γρήγορα και καθαρά οι Κυβερνητικοί Decision Makers όλων των εποχών. Ιδιαίτερα τούτες τις στιγμές, που διαπραγματεύονται σοβαρότατα θέματα Εθνικής Κυριαρχίας, Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ), Υφαλοκρηπίδας, Χωρικών υδάτων, διαμοιρασμού κοιτασμάτων κλπ.., αν διαπραγματεύονται…
Από τη περασμένη δεκαετία, ίσως και παλαιότερα, αλλά και κάθε φορά στο άκουσμα της λέξης ''Συνεκμετάλλευση'', ο καθένας έχει να πει κάτι, αλλά δεν είδα από κανένα τη σωστή αντιμετώπιση και ερμηνεία του όρου. Ευτυχώς, οι άλλοι, -εκτός Ελλάδος- εδώ και πολλές δεκαετίες, έχουν θεσπίσει νόμους και χιλιάδες συμβάσεις, που διέπουν την ορθή εφαρμογή του όρου.
Και για να μη παρεξηγούμαστε, θα ήθελα να αναλύσω την έννοια του όρου, -όχι από τη νομική της πλευρά, διότι..., άλλου παπά Ευαγγέλιο- αλλά να τονίσω τη σημασία του να διαθέτει ένα κράτος συγκεκριμένα και εντελώς οριοθετημένα σύνορα με τις γειτονικές του χώρες. Οι λόγοι πολλοί. Στο παρόν άρθρο θα εστιάσω στη χρησιμότητα μιας τέτοιας πρακτικής στην εκμετάλλευση των πετρελαίων, για τα οποία έχουν δημιουργηθεί και οι τόσες πολλές παρεξηγήσεις.
Ο γενικότερος όρος της Συνεκμετάλλευσης αναφέρεται βέβαια στη πρακτική που στηρίζεται σε συγκεκριμένη συμφωνία μεταξύ των κρατών, ή κράτους – εταιρίας εκμετάλλευσης (Operator). Κάτι που σημαίνει ότι μετά αποδεδειγμένη συνήθως εκτίμηση ενός κοιτάσματος και τις αναμφισβήτητα πολύπλοκες ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει στη διάρκεια της παραγωγής, τα κράτη (ή/και εταιρίες) συναποφασίζουν να συνεκμεταλλευτούν με συγκεκριμένο τρόπο το εν λόγω κοίτασμα.
Η πρακτική αυτή, ενώ έχει θεσμοθετηθεί διεθνώς να εφαρμόζεται μεταξύ χωρώ που γειτνιάζουν και έχουν όμορα κοιτάσματα, με εντελώς καθαρό τεχνοκρατικό τρόπο, ερμηνεύεται από τον καθένα κατά το δοκούν…, με αποτελέσματα που μπορούν να οδηγήσουν και σε πολέμους.
Ειδικότερα λοιπόν, η συνεκμετάλλευση ομόρων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, αναφέρεται στην ενιαία εκμετάλλευση ενός συγκεκριμένου και εντελώς καθορισμένου και τεχνικά εκτιμημένου κοιτάσματος, που υπόκειται οριοθετημένων συνόρων μετά διακρατική συμφωνία και εφαρμογή του διεθνούς δικαίου θαλάσσης.
Η τελευταία αναφορά, στη διεθνή βιβλιογραφία εκφράζεται με τον όρο «Unitization», που αποτελεί μέρος της έννοιας της συνεκμετάλλευσης, ή καθορίζει τον τρόπο που θα πρέπει να εφαρμοστεί η συνεκμετάλλευση. Πάντοτε πίστευα ότι αν γνωρίζει κάποιος όλα τα στάδια υλοποίησης ενός έργου, (from A to Z), το πραγματοποιεί καλύτερα και χωρίς 'μπερδέματα'. Κάποια έργα είναι σίγουρα πιο δύσκολα και δυσνόητα να σχεδιαστούν και υλοποιηθούν, επειδή -όπως εν προκειμένω-, χαρακτηρίζονται από πολυπλοκότητα, υψηλή τεχνολογία, έλλειψη εμπειρίας κ.ά. Για τους λόγους αυτούς, και μια σωρεία άλλων που είναι αδύνατον να συμπεριληφθούν στη παρούσα δημοσίευση, θα προσπαθήσω με κάποιες επιστημονικά εκλαϊκευμένες λεπτομέρειες να ερμηνεύσω και ενημερώσω τους κάθε λογής ενδιαφερομένους, αλλά ακόμη και τον Ερντογάν, ο οποίος πολύ κακώς αναφέρεται σε μια στη κυριολεξία ‘ξεχειλωμένη και αόριστη’ έννοια της συνεκμετάλλευσης ομόρων κοιτασμάτων, εκφράζοντάς την άλλοτε με το win – win και άλλοτε με το Καζάν – Καζάν, δίνοντας την εντύπωση του όλα στη μέση, ή όπως μας συμφέρει εκάστοτε. Για να υπάρχουν όμως όμορα κοιτάσματα και ν’ αποκτά ο όρος ουσιαστική και πρακτική σημασία, πρέπει απαραίτητα να υπάρχουν συγκεκριμένα σύνορα. Υπάρχουν? Ναι, και είναι καθορισμένα με τη Συνθήκη του Modego Bay του 1982. Παρατηρούμε λοιπόν και σε ολόκληρη την Μεσογειακή Λεκάνη να υπάρχουν διαχωριστικά σύνορα που καθορίζουν τις ΑΟΖ των Κρατών, που έχουν γίνει αποδεκτά τόσο από ΟΗΕ, όσο κι από Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ένα επιπλέον αρνητικό χαρακτηριστικό στη χώρα μας, είναι το γεγονός των αποσπασματικών -και χωρίς συνέχεια- πράξεων, που οφείλεται στη συχνότατη αλλαγή 'σκυτάλης' του εκάστοτε αρμόδιου Υπουργού περί την Ενέργεια, που μέχρις ότου συνειδητοποιήσει το πρόβλημα, έχει 'ξεριζωθεί, με όλη του τη κουστωδία' από το Υπουργείο. Ο επόμενος (?), από πού να πρωτο-αρχίσει; Υπήρχε ποτέ μακροχρόνιος σχεδιασμός να συνεχίσει την εφαρμογή του; Όχι. Όσο καλοθελητής και να είναι λοιπόν, όσο και να μελετάει για να αντιληφθεί το αντικείμενο αφού πρέπει να βάλει υπογραφές, δεν τα καταφέρνει. Όχι μόνο γιατί έχει απομακρυνθεί κι αυτός, αλλά και γιατί το αντικείμενο είναι δύσκολο! Πάρα πολύ δύσκολο θα έλεγα. Για τους λόγους αυτούς αναφέρομαι στο αντικείμενο με περισσότερες λεπτομέρειες προκειμένου να γίνει εύπεπτο στον αναγνώστη.
Προκειμένου τώρα να κατανοήσουμε τον όρο «unitization» (από τον οποίο συναρτάται η συνεκμετάλλευση), ας φανταστούμε ότι μια χώρα εκτελεί γεώτρηση για εντοπισμό κοιτάσματος πετρελαίου (ή/και αερίου, συμπυκνώματος) κοντά στα σύνορα με μια γειτονική της και ανακαλύπτει κοίτασμα. Ο χώρος που καταλαμβάνει το κοίτασμα αυτό στον υπεδαφικό ταμιευτήρα όπου φιλοξενείται, όχι μόνο δεν ακολουθεί τα επιφανειακά χαραγμένα σύνορα, αλλά υπό το έδαφος ή τον θαλάσσιο πυθμένα, ένα μεγάλο του μέρος εισέρχεται στο υπέδαφος του γειτονικού κράτους ή στην
υφαλοκρηπίδα αυτού.
Τι γίνεται στη περίπτωση αυτή; Η λύση έχει δοθεί από πλέον προχωρημένους «παίχτες» του διεθνούς γίγνεσθαι και ονομάζεται –ενιαία εκμετάλλευση ομόρων κοιτασμάτων μετά διακανονισμό για το συμφέρον και των τριών μερών, δηλαδή των δύο κρατών και της Εταιρίας (Οperator), που αναλαμβάνει να διαχειριστεί το κοίτασμα μετά συμφωνία των δύο γειτνιαζόντων κρατών. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα για μελέτη και μίμηση –στο παρόν και απώτερο μέλλον- αποτελεί το Statfjord oilfield μεταξύ Αγγλίας και Νορβηγίας, στη Βόρεια Θάλασσα.
Η εξέδρα άντλησης πετρελαίου στο Statfjord Oilfield της Βόρειας Θάλασσας, (που κατασκευαζόταν μπροστά στα μάτια μου, στο Stavanger, της Νορβηγίας, την περίοδο που εργαζόμουν εκεί, το 1983-4).
Στη Βόρεια Θάλασσα, τα σύνορα μεταξύ Αγγλίας και Νορβηγίας είναι καθορισμένα προ αμνημονεύτων δεκαετιών με πολιτισμένο τρόπο και όλες τις απαραίτητες νομικές διαδικασίες του διεθνούς δικαίου θαλάσσης. Ο τρόπος κατανομής των ποσοστών –του κοιτάσματος- μεταξύ των δύο χωρών είναι ιδανικός.
Αναφερόμενοι στην πιο πάνω εικόνα, θα έλεγε κανείς ότι πολύ ωραία, αφού το οικόπεδο 2 της Νορβηγίας είναι ~οκτώ φορές μεγαλύτερο από αυτό της Μεγάλης Βρετανίας (περιοχή 1, GB), και το παραγόμενο πετρέλαιο θα πρέπει να μοιραστεί σε αναλογία 1:8. Και όχι μόνο αυτό, αλλά η Νορβηγία, θα μπορούσε να έχει περισσότερες εξέδρες και γεωτρήσεις στο τμήμα της, ενώ η Αγγλία θα εκινείτο πιο περιορισμένα και με σαφώς μικρότερη συμμετοχή, ίσως και αδιαφορία, αν το κοίτασμα στο οικόπεδό της,
δεν είναι αρκούντως αξιόλογο.
Το απόλυτο λάθος θα είχε διαπραχθεί με βάση όλες τις παραπάνω σκέψεις και αποφάσεις. Η πράξη απέδειξε ότι πρέπει και οι δυο ιδιοκτήτες/κράτη να συμφωνήσουν απόλυτα, φιλικά, πολιτισμένα και ιδιαίτερα κάτω υπό τις κρατούσες νομικές και τεχνοκρατικές διαδικασίες και να αναθέσουν την όλη διαχείριση και εκμετάλλευση, του συνολικού υπεδαφικού ταμιευτήρα σε μία εταιρία (Operator). Η εταιρία αυτή, με τα στοιχεία που θα διαθέτει, θα αξιολογεί εκάστοτε τον συνολικό ταμιευτήρα με την απαραίτητη τεχνικο-επιστημονική λεπτομερή περιγραφή, τόσο της αποθηκευτικής ικανότητας του πετρώματος – ταμιευτήρα, όσο και της ποιότητας και κατανομής του ρευστού (αέριο, πετρέλαιο, συμπύκνωμα, διοξείδιο του άνθρακα κλπ) που έχει εγκλωβιστεί στο κάθε ‘διαμέρισμα’ αυτού του ανομοιογενούς τεμάχους.
Ένας από τους σκοπούς της παρούσας δημοσίευσης, είναι να δείξω ότι, στη περίπτωση εντοπισμού κοιτάσματος που κατανέμεται κατά το ένα του μέρος στη μια χώρα και κατά το άλλο του –μετά την σε βάθος προβολή και επέκταση των συνόρων-στην γειτονική (ή και γειτονικές) χώρα (-ες), υπάρχουν διεθνείς πλέον κανόνες που συμφέρει να εφαρμόζονται μετά κοινή συναίνεση των χωρών και λεπτομερή διακανονισμό. Γνωρίζοντας καλά τους διεθνείς αυτούς κανόνες τα όμορα κράτη και οι εκάστοτε κυβερνήτες τους, και σεβόμενοι φυσικά το διεθνές δίκαιο και τις αποτελεσματικές τεχνικές που δοκίμασαν άλλοι με απόλυτη επιτυχία (πρδγμ Νορβηγίας- Αγγλίας), θα πάψουν να αναλώνονται σε αμπελοφιλοσοφίες που δημιουργούν παρεξηγήσεις οι οποίες πολλές φορές στοιχίζουν περισσότερο από την αξία των κοιτασμάτων που πρόκειται να εκμεταλλευτούν.
Για να γίνει πλέον κατανοητός ο όρος της συνεκμετάλλευσης, θα περιγράψω παρακάτω περίπτωση με τα προβλήματα που είναι δυνατό να παρουσιαστούν κατά τη διάρκεια εκμετάλλευσης ενός κοιτάσματος πετρελαίου, παρουσιάζοντας και σχετική σχηματική παράσταση, για να είναι πλέον ευνόητο το περιγραφόμενο μοντέλο.
Στη παρακάτω εικόνα, βλέπουμε ένα π.χ. ασβεστολιθικό ταμιευτήρα –μαύρος σχηματισμός- να είναι γεμάτος με πετρέλαιο και στις δυο χώρες. Επειδή όμως αναπτύσσεται υπό κλίση, από τη σχηματική παράσταση, γίνεται σαφές ότι, το πρώτο κοίτασμα, που έχει διατρηθεί από τις Γ1 & Γ2 γεωτρήσεις, ανήκει σαφώς στη χώρα 1.
Αντιθέτως, το δεύτερο κοίτασμα (δεξί μαύρο), ανήκει, τόσο στη χώρα 2 (γεώτρηση Γ3), όσο και στη χώρα 1 (βαθύτερο τμήμα γεώτρησης Γ2). Τίθεται φυσικά το ερώτημα: πόσο από το πετρέλαιο που θα αντληθεί από το κατώτερο τμήμα της Γ2 είναι ‘ξένο’? (αφού σε μια τέτοια περίπτωση κατά τη διάρκεια παραγωγής εμφανίζονται φαινόμενα ‘gravity drainage’, δηλαδή, είναι δυνατόν πετρέλαιο από τα υψηλότερα μέρη του ταμιευτήρα να μετακινείται προς τα χαμηλότερα). Η τεχνολογία της Μηχανικής των ταμιευτήρων και η σχετική νομοθεσία, έχουν δώσει τις απαραίτητες απαντήσεις.
Ταμιευτήρες πετρελαίου που έχουν αναπτυχθεί σε κεκλιμένη μορφή και αναπαρίστανται κάτω από τα σύνορα –μαύρη κάθετη γραμμή μεταξύ
γεωτρήσεων Γ2 & Γ3- απαιτούν την εφαρμογή της από κοινού -ενιαίαςεκμετάλλευσης με διακανονισμό (τύπου Unitization).
Παράδειγμα ανάπτυξης κεκλιμένου σχηματισμού – ταμιευτήρα (μαύρο χρώμα), που αφενός επεκτείνεται υπεδαφικά για να εγκλωβίσει πετρέλαιο και αφετέρου υπέρκειται και υπόκειται στεγανών σχηματισμών υπό μορφή ‘σάντουϊτς’.
Ένα άλλο παράδειγμα, περισσότερο πολύπλοκο, παρουσιάζεται στην επόμενη εικόνα, όπου: ο ταμιευτήρας, που τον μοιράζονται οι χώρες 1 & 2, είναι ιδιαίτερα ανομοιογενής (συμβαίνει στους περισσότερους ταμιευτήρες), επειδή τον συνιστούν γεωλογικοί σχηματισμοί διαφορετικών ιζηματολογικών φάσεων (= με σαφώς διαφορετικές πετροφυσικές, ρευστομηχανικές και υδραυλικές ιδιότητες). Οι σχηματισμοί που συμβολίζονται με τα γράμματα Α, Β, Γ και Δ, επάνω από την διεπαφή πετρελαίου (κόκκινο) – νερού (μπλε) και συνιστούν τον υπό εκμετάλλευση ταμιευτήρα, έχουν διαφορετικό πορώδες και κατανομή πετρελαίου μέσα τους. Αποτέλεσμα αυτού, είναι ότι δεν αποκλείεται το γεγονός το μικρό τμήμα που ανήκει στη χώρα 1, να εμπεριέχει πολύ περισσότερο πετρέλαιο από το μεγάλο τμήμα της χώρας 2. Και στη περίπτωση αυτή, όπως γίνεται εύκολα κατανοητό: τα πράγματα είναι δύσκολα. Αποδεκτό. Δύσκολα για τους πολιτικούς και τον μη επαΐοντα, όχι όμως και για τον Μηχανικό πετρελαίου και την εταιρία του που έχει την όλη διαχείριση και ευθύνη.
Πολύπλοκο μοντέλο ανομοιογενούς ταμιευτήρα πετρελαίου, όπου η ορθή ογκομέτρηση του κοιτάσματος που αναπτύσσεται κάτω από τα σύνορα μεταξύ δύο χωρών, επιβάλλει προχωρημένες τεχνικές αλλά και πολιτική κατανόηση, για την δίκαια κατανομή των ποσοστών που ανήκουν στη κάθε χώρα ξεχωριστά.
Πολλές φορές, σε τριτογενές στάδιο εκμετάλλευσης ταμιευτήρα που επίσης υπόκειται οριοθετημένων συνόρων μεταξύ δυο χωρών, απαιτείται η εισπίεση π.χ. διοξειδίου του άνθρακα, ή επιφανειοδραστικών, ή νερού, προκειμένου, το εισερχόμενο στον ταμιευτήρα ρευστό να οδηγήσει το υπολειπόμενο -μετά προχωρημένη εκμετάλλευση- πετρέλαιο, αποτελεσματικότερα, στραγγίζοντας όσο το δυνατό καλύτερα το ταμιευτήρα προς τη γεώτρηση παραγωγής.
Η φιλοσοφία λοιπόν που διέπει μια από κοινού εκμετάλλευση όμορων κοιτασμάτων (τύπου unitization), με τον τρόπο που εφαρμόζεται από τη διεθνή βιομηχανία του upstream, ουσιαστικά συνίσταται:
- Στον συνδυασμό πολλαπλών γεωτρήσεων για τη παραγωγή πετρελαίου (αερίου ή συμπυκνώματος), από ένα καλά προσδιορισμένο – περιχαρακωμένο (και όχι μόνο) ταμιευτήρα.
- Στην ανάπτυξη ενός κοιτάσματος μέσω διαδικασιών συνεργασίας μάλλον, παρά ανταγωνιστικότητας. Πρόκειται για ένα μηχανισμό που έχει τύχει μεγάλης αποδοχής, παγκοσμίως.
- Στις διαδικασίες που επιτρέπουν –για το συμφέρον των δυο χωρών- σε ένα διαχειριστή (μια εταιρεία), να εκτελέσει όλες τις απαιτούμενες γεωτρήσεις για τη παραγωγή από μια συγκεκριμένη γεωλογική δομή, με
- τον πλέον οικονομικό και αποτελεσματικό τρόπο.Τα πλεονεκτήματα της μεθόδου της ενιαίας εκμετάλλευσης, είναι πάρα πολλά.
Μερικά από αυτά παρουσιάζονται πιο κάτω:
- Σε πολλές περιπτώσεις, υπάρχουν κοιτάσματα που χαρακτηρίζονται ως μη εμπορικά, δηλαδή δεν μπορούν να αναπτυχθούν από μόνα τους. Όμως, αν ένα μεγαλύτερο κοίτασμα βρίσκεται σε γειτνίαση (διπλανό ‘οικόπεδο’, ή άλλη χώρα), τότε, είναι δυνατή η συνεκμετάλλευση με
- σύγχρονη αξιοποίηση του μέχρι χθες μη εμπορικού.
- Με τη εφαρμογή του Unitization, η αποδοτικότητα της συνεκμετάλλευσης επιτυγχάνεται με το καλύτερο δυνατό μηχανισμό, προκειμένου να διασφαλιστεί η αποτελεσματικότερη παραγωγή.
- Όταν ο διαχειριστής (operator) είναι ένας, του παρέχονται περισσότερες δυνατότητες επιλογών θέσεων για καλύτερη τοποθέτηση γεωτρήσεων (περιχαράκωσης του κοιτάσματος, εισπίεσης - παραγωγής).
- Επιτυγχάνεται η ορθολογικότερη διαχείριση με το μικρότερο κόστος, τη μεγαλύτερη παραγωγή (optimization), τον ιδανικότερο ‘συντελεστή αποληψιμότητος’ του κοιτάσματος, την αριστοποιημένη εκμετάλλευση –στράγγιγμα- από όλο το ‘σώμα’ του ταμιευτήρα (reservoir performance) και τελικά το μεγαλύτερο κέρδος. Ενώ, ένα βασικό μειονέκτημα της μεθόδου –Νομικής φύσης κυρίως-, είναι το γεγονός ότι χάνεται η αυτονομία και ανεξαρτησία μιας διακεκριμένης περιουσίας (τουλάχιστον για μερικές δεκαετίες) . Για το λόγο αυτό και άλλους τεχνικής, οικονομικής κλπ φύσης, δίδεται μεγάλη σημασία στη Σύμβαση μεταξύ των τριών –τουλάχιστον- μερών.
Το βαθύτερο νόημα του παρόντος άρθρου και ο χρονισμός που επέλεξα για να το δημοσιεύσω, σκοπό είχαν τη νομική και κυρίως τεχνικο-οικονομική ενημέρωση των πολιτικών μας -και των άλλων συμβούλων-, που διαπραγματεύονται όλα αυτά τα χρόνια την ΑΟΖ και τα χωρικά ύδατα. Πιστεύω ότι τα επιπλέον εξειδικευμένα αλλά σημαντικά στοιχεία που παρουσιάζω, θα βοηθήσουν όλους τους συνδιαλεγόμενους και εμπλεκόμενους να κατανοήσουν ακόμη καλύτερα, πόσο σημαντική είναι η «καλή σχέση και η συνεννόηση για το αμοιβαίο συμφέρον» με τους γείτονες. Πιστεύω ακράδαντα ότι, όταν και οι δυο πλευρές γνωρίζουν τι σημαίνει το σωστό αλλά και τόσο πολύπλοκο και χρονοβόρο και κοστοβόρο επακόλουθο μιας νόμιμης οριοθέτησης, θα κατανοήσουν και θα συνηγορήσουν στην επιτάχυνση λήψης αποφάσεων, γιατί διαφορετικά, ή θα τα 'φάνε' άλλοι, ή μεγάλα μέρη των κοιτασμάτων θα εγκλωβιστούν για πάντα στο υπέδαφος, χωρίς δυνατότητα σύμφορης απόληψης.
Από την άλλη μεριά βέβαια, στη γενικότερη προσπάθεια που καταβάλλεται από όλους τους συναδέλφους τη τελευταία περίοδο, θέλουμε να δείξουμε στους ιθύνοντες και τους Decision makers, ότι χρειάζεται πολύ προετοιμασία για μια χώρα ανέτοιμη όπως η Ελλάδα. Υπάρχουν πολλοί που μπορούν ουσιαστικότατα να βοηθήσουν, αλλά δυστυχώς, άλλη μια φορά στη χώρα, ελλείπουν οι βασικές της υποδομές και οι φορείς, αλλά και οι γνώστες, μέσω των οποίων θα υλοποιούνταν με ορθολογικό τρόπο τέτοια έργα και για το εθνικό συμφέρον.
