Ούτε στη δημογραφία υπάρχουν αδιέξοδα

Ο πληθυσμός της χώρας μας γερνάει και συρρικνώνεται. Αυτό είναι πια γνωστό στους περισσότερους Έλληνες που όλο και συχνότερα ακούν ή διαβάζουν αναφορές σχετικά με τη δημογραφική κατάσταση της χώρας: τις μειωμένες γεννήσεις που εδώ και μια δεκαετία υστερούν αριθμητικά έναντι των θανάτων, την αλλαγή στην ηλικιακή δομή του πληθυσμού, τη γήρανση, τη μείωση του πληθυσμού. Αυτό που είναι, ίσως, λιγότερο γνωστό είναι ότι αντίστοιχες τάσεις καταγράφονται στο σύνολο των βιομηχανικά ανεπτυγμένων (και όχι μόνο) χωρών.

Αυτό που σήμερα αποκαλούμε δημογραφικό πρόβλημα δεν είναι ούτε σημερινό ζήτημα ούτε ένα ακόμα πρόβλημα. Η σημερινή δομή και δυναμική του πληθυσμού είναι αποτέλεσμα αργών διαδικασιών που συντελούνται εδώ και δεκαετίες και έχουν πλέον διαμορφώσει μία νέα πραγματικότητα. Πρόκειται για μια παγκόσμιας εμβέλειας, πρωτόγνωρη, μη αναστρέψιμη πραγματικότητα. Δεν είναι πλέον ένα πρόβλημα που απαιτεί λύση αλλά μια πρόκληση που απαιτεί συσπείρωση και συντονισμό, πρώτον, για την προσαρμογή της οικονομίας και της κοινωνίας στα νέα δεδομένα, δεύτερον για τον μετριασμό των επιπτώσεων των δημογραφικών εξελίξεων και τρίτον για την δημιουργία ενός βιώσιμου δημογραφικού περιβάλλοντος.

Οι επί τέσσερις δεκαετίες χαμηλοί δείκτες γονιμότητας έχουν αλλάξει δραματικά την ηλικιακή δομή του πληθυσμού: μειώνεται ο αριθμός των μαθητών και φοιτητών, αυξάνεται η μέση ηλικία των εργαζομένων και έχει αρχίσει η συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού, μειώνεται ο πληθυσμός σε αναπαραγωγική ηλικία ενώ οι μισοί Έλληνες είναι πλέον άνω των 50 ετών. Οι επιπτώσεις από αυτή την εξέλιξη δεν αφορούν μόνο στη βιωσιμότητα του συνταξιοδοτικού συστήματος, αλλά επιδρούν στο σύνολο της οικονομίας, στην υγεία, την ανάπτυξη, την κοινωνική συνοχή. Όσο αυξάνεται το προσδόκιμο ζωής αλλάζει η συχνότητα εμφάνισης ασθενειών, αυξάνονται οι δαπάνες για περίθαλψη, δημιουργούνται νέες ανάγκες για μακροχρόνια φροντίδα ηλικιωμένων. Παράλληλα, μειώνονται τα φορολογικά έσοδα, αλλάζουν τα καταναλωτικά πρότυπα, τα επίπεδα αποταμίευσης, επηρεάζονται οι τιμές των ακινήτων και ενισχύονται οι περιφερειακές ανισότητες.

Για να μην οδηγήσουν σε αδιέξοδα, οι παραπάνω εξελίξεις απαιτείται ο ολικός επαναπροσδιορισμός της οργάνωσης τόσο της οικονομίας όσο και της κοινωνίας. Με τη βοήθεια της επιστήμης είναι όλο και πιο εμφανής η αποσύνδεση της ημερολογιακής από τη βιολογική ηλικία. Το μεγάλο στοίχημα είναι η καθυστέρηση του γήρατος μέσω της παράτασης της μέσης ηλικίας. Οι σημερινοί 65ρηδες οι οποίοι διαφέρουν πολύ από τους αποσυρμένους συνταξιούχους προηγούμενων γενεών, αποτελούν το νέο πόρο της εποχής μας που δεν έχουμε την πολυτέλεια να αφήσουμε αναξιοποίητο.

Η τεχνητή νοημοσύνη και ψηφιακός μετασχηματισμός κάνουν δυνατή την αντιμετώπιση αυξανόμενων και νέων απαιτήσεων παρά τη μείωση του εργατικού δυναμικού. Η σύγχρονη και ποιοτική εκπαίδευση σε συνδυασμό με τη δια βίου μάθηση και κατάρτιση μπορούν να περιορίσουν τις οικονομικές συνέπειες της μείωσης του ενεργού πληθυσμού επενδύοντας στο ανθρώπινο κεφάλαιο. Στη νέα εποχή, η ανάπτυξη και η οικονομική ευμάρεια δεν εξαρτώνται από το μέγεθος αλλά από την ποιότητα του εργατικού δυναμικού.

Η νέα πραγματικότητα δεν θα μας φέρει απαραίτητα αντιμέτωπους με ένα «δημογραφικό αδιέξοδο» αν εγκαίρως επιστρατεύσουμε όλα τα διαθέσιμα εργαλεία και προχωρήσουμε με συντονισμένες ενέργειες. Η ενεργός και υγιής γήρανση δεν αφορά μόνο τους ηλικιωμένους αλλά το σύνολο του πληθυσμού και βάζει τις βάσεις της από την παιδική ηλικία. Με άλλα λόγια απαιτείται μια νέα οπτική, μια νέα νοοτροπία προκειμένου να μπορέσουμε να αξιοποιήσουμε ένα αναξιοποίητο μέχρι στιγμής κομμάτι του πληθυσμού καταργώντας στερεότυπα και δημιουργώντας ευκαιρίες προς όφελος όλων.

Η διαχείριση του δημογραφικού σήμερα χρειάζεται μια πολιτική ανάλογη αυτής που ακολουθήθηκε πριν από 25 χρόνια για την ευαισθητοποίηση γύρω από τα περιβαλλοντικά ζητήματα και την κλιματική αλλαγή. Οριζόντια που θα απευθύνεται σε όλες τις ηλικιακές ομάδες και θα διατρέχει κάθε άξονα πολιτικής, στηριζόμενη στο τρίπτυχο: προσαρμογή (στα νέα δεδομένα), μετριασμός (επιπτώσεων), βιωσιμότητα. Άλλωστε δημογραφική γήρανση και κλιματική αλλαγή μοιράζονται κάποια κοινά χαρακτηριστικά: πρόκειται για μη αναστρέψιμα, χωρίς προηγούμενο, επείγοντα θέματα παγκόσμιας εμβέλειας.