Δάνεια Ταμείου Ανάκαμψης - Η ανεξήγητη εμπιστοσύνη σε ένα μοντέλο που έχει αποτύχει

Η κυβέρνηση του Αντόνιο Κόστα στην Πορτογαλία, αποφάσισε να δημιουργήσει μια  ισχυρή Δημόσια Επενδυτική Τράπεζα (με συνένωση τριών υφιστάμενων δημόσιων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων) και να της αναθέσει τη συνολική διαχείριση των κονδυλίων του Ταμείου Ανάκαμψης που δικαιούται η χώρα. Στην Πορτογαλία αναλογούν 26,5 δισ. ευρώ, συγκεκριμένα 15,5 δισ. ευρώ σε επιδοτήσεις και 10,9 δισ. ευρώ σε δάνεια από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (αντίστοιχου δηλαδή μεγέθους πόροι με αυτούς που δικαιούται η Ελλάδα). Η νέα αυτή Αναπτυξιακή Τράπεζα θα παρέχει όλων των ειδών τα χρηματοδοτικά εργαλεία για να προσφέρει χρηματοδότηση στις επιχειρήσεις καλύπτοντας τα κενά της αγοράς.

Η Ελληνική κυβέρνηση κινείται σε αντίθετη κατεύθυνση. Η διαχείριση των επιχορηγήσεων ανατέθηκε σε μια νεοσύστατη υπηρεσία με δυναμικό μόλις 40 ατόμων στον Υπουργείο Οικονομικών. Η κατάρτιση του «Εθνικού Σχεδίου» που παρουσιάστηκε στις Βρυξέλλες δεν ανατέθηκε ουσιαστικά σε αυτή την υπηρεσία καθώς δεν είχε καμία σχετική εμπειρία. (Άλλωστε το ελληνικό Υπουργείο Οικονομικών δεν είχε ποτέ ασχοληθεί με στρατηγικό σχεδιασμό επενδυτικών προγραμμάτων, σε αντίθεση με το Υπουργείο Ανάπτυξης που διαχειρίζεται εδώ και δεκαετίες τα «κοινοτικά κονδύλια»). Ανατέθηκε σε ιδιώτες συμβούλους με την καθοδήγηση μιας ομάδας πολιτικών στελεχών. 

Ωστόσο, μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος διαχείρισης των δανείων ύψους 12,7 δισ. ευρώ που δικαιούται η χώρα. Η κυβέρνηση σκοπεύει να κατευθύνει το σύνολο αυτών των κεφαλαίων σε ιδιωτικές επενδύσεις με τη μορφή επίσης δανείων ή άλλων επιστρεπτέων χρηματοδοτήσεων. Ο σκοπός είναι εδώ εμφανής: να αποπληρωθούν τα δάνεια από τις επιχειρήσεις προς το δημόσιο και άρα με τη σειρά του το δημόσιο να αποπληρώσει τα δανεικά κεφάλαια του Ταμείου Ανάκαμψης στην Ε.Ε.  χωρίς να επιβαρυνθεί το δημόσιο χρέος. Τα δάνεια θα κατευθυνθούν σε ιδιωτικές επενδύσεις που εμπίπτουν σε πέντε γενικές κατηγορίες: α) ψηφιακός μετασχηματισμός, β) πράσινη μετάβαση, γ) εξωστρέφεια, δ) ανάπτυξη οικονομιών κλίμακας μέσω συνεργασιών, εξαγορών και συγχωνεύσεων, ε) καινοτομία – έρευνα & ανάπτυξη. 

Σύμφωνα πάντα με το σχέδιο της κυβέρνησης η επιλογή των δανείων προς τις επιχειρήσεις θα γίνεται αποκλειστικά με κριτήρια της αγοράς, μέσω της αξιολόγησης αυτών από τις συνεργαζόμενες τράπεζες και πιστοποίησης της πλήρωσης των κριτηρίων επιλεξιμότητας από ανεξάρτητους φορείς που λειτουργούν για λογαριασμό του δημοσίου, δηλαδή από ιδιώτες συμβούλους που θα προσλάβει γι’ αυτόν τον σκοπό η κυβέρνηση. Το ποσό των δανείων θα κατευθυνθεί σε ιδιωτικές επενδύσεις μέσω των ακόλουθων καναλιών: 

•    μέσω των Ευρωπαϊκών Χρηματοπιστωτικών Ιδρυμάτων (Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων - ΕΤΕπ, Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης - ΕΤΑΑ). Το κανάλι αυτό απευθύνεται κυρίως σε μεσαίες και μεγάλες επιχειρήσεις. Το 50% της χρηματοδότησης για κάθε δάνειο θα προέρχεται από το Ταμείο Ανάκαμψης. Η κυβέρνηση υπολογίζει ότι περίπου το 50% των δανείων θα κατευθυνθεί μέσω αυτού του καναλιού. 

•    μέσω εμπορικών τραπεζών. Ο εν λόγω μηχανισμός αποσκοπεί στη χρηματοδότηση επενδύσεων εταιρειών κάθε μεγέθους, και θα καλύπτει κατά μέγιστο βαθμό το 50% του επενδυτικού κόστους, ενώ η ιδιωτική συμμετοχή θα καλύψει τουλάχιστον το 20% των ιδίων κεφαλαίων και το υπόλοιπο ποσό θα καλύπτεται από την εμπορική τράπεζα. Η κυβέρνηση υπολογίζει ότι περίπου το υπόλοιπο 50% των δανείων θα κατευθυνθεί μέσω αυτού του καναλιού.

•    μέσω ενός ταμείου επιχειρηματικών συμμετοχών υπό την Ελληνική Αναπτυξιακή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΑΤΕ) ύψους 500 εκ. ευρώ.

•    άλλα 500 εκατ. ευρώ θα παραχωρηθούν για διαχείριση στο ευρωπαϊκό εργαλείο INVEST EU και επομένως στην ΕΤΕπ.

Έντονος προβληματισμός προκύπτει από τις επιλογές αυτές σε τρία βασικά επίπεδα: 

Α) Δεν εξυπηρετείται ο στόχος μετασχηματισμού του παραγωγικού μοντέλου. 

Η διοχέτευση των δανείων δεν υπακούει σε έναν συνεκτικό και σε βάθος αναπτυξιακό σχεδιασμό καθώς απουσιάζουν επιμέρους στοχεύσεις, κριτήρια, κίνητρα ή ρήτρες. Από τη στιγμή που η επιλογή των επενδυτικών δανείων αφήνεται στις εμπορικές τράπεζες ενδιαφέρει μόνο η δαπάνη και όχι ποιοι κλάδοι θα επενδύσουν. Δεν τίθενται ρήτρες υποχρέωσης δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας ή διατήρησης υφιστάμενων, επομένως δεν φαίνεται να ενδιαφέρει η επίπτωση στην απασχόληση. Δεν προκρίνονται είδη επενδύσεων έναντι άλλων πχ παραγωγικές επενδύσεις ή επενδύσεις στην μεταποίηση που έχουν αυξημένη προστιθέμενη αξία. Δεν δίνονται επιπλέον κίνητρα για κάθετες ή οριζόντιες συμπράξεις για παράδειγμα στη σύζευξη τουρισμού και αγροδιατροφικού τομέα. Δεν αντιμετωπίζονται οι ιδιαίτερες προκλήσεις των νεοφυών επιχειρήσεων. Συνεπώς δεν υπηρετείται ο στόχος μετασχηματισμού του παραγωγικού μοντέλου αφού τελικά η αγορά θα συνεχίσει να κάνει αυτό που έκανε μέχρι σήμερα χρησιμοποιώντας επιπρόσθετα τους πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης. Με άλλα λόγια, δεν χρησιμοποιούνται οι πόροι του Ταμείου Ανάκαμψης για να αντιμετωπιστούν τα κενά της αγοράς (εκτός αν θεωρεί η κυβέρνηση ότι δεν υπάρχουν τέτοια κενά).

Β) Αποκλείεται η μεγάλη πλειοψηφία των επιχειρήσεων ιδίως των μικρομεσαίων (ΜμΕ) από την πρόσβαση στους πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης.

Σήμερα οι εμπορικές τράπεζες χρηματοδοτούν ένα πλήθος ΜμΕ που δεν ξεπερνά τις 30.000 σύμφωνα με την Ένωση Ελληνικών Τραπεζών Τράπεζα Ελλάδας. Επομένως η μεγάλη πλειοψηφία των περίπου 700.000 ΜμΕ δεν έχει πρόσβαση στην τραπεζική χρηματοδότηση. Ακόμα και εξαγωγικές ΜμΕ δεν καταφέρνουν να βρουν χρηματοδότηση είτε για την υλοποίηση επενδυτικού σχεδίου είτε για άλλες ανάγκες όπως κεφάλαιο κίνησης. Σε χειρότερη μοίρα βρίσκονται δυναμικές νεοφυείς ΜμΕ ή ΜμΕ που έχουν ένα καινοτόμο επενδυτικό πλάνο. Όπως είναι γνωστό η καινοτομία σε όλο τον κόσμο δεν χρηματοδοτείται με βάση τη συνήθη τραπεζική πρακτική.  Με τον τρόπο που σχεδιάζει η κυβέρνηση την αξιοποίηση των δανείων αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει. Μια διαφορετική στρατηγική θα είχε στόχο την αύξηση της περιμέτρου των «επιλέξιμων» επιχειρήσεων με ειδικά εργαλεία μείωσης του ρίσκου των τραπεζών για τον δανεισμό αυτών των επιχειρήσεων (πχ εγγυήσεις), και ανάληψη του ρίσκου αυτού από έναν δημόσιο φορέα που δεν θα μπορούσε να είναι άλλος από την Ελληνική Αναπτυξιακή Τράπεζα. Θα απαιτούσε επιπλέον τον καθορισμό ειδικών γραμμών προϋπολογισμού για ειδικές κατηγορίες επιχειρήσεων (πχ πολύ μικρές και μικρές επιχειρήσεις, νεοφυείς επιχειρήσεις κλπ) με συγκεκριμένους διακριτούς πόρους και τα κατάλληλα μέσα χρηματοοικονομικής τεχνικής.  

Γ) Δεν διασφαλίζεται κάποιο είδος θεσμικής μνήμης και τεχνογνωσίας στο δημόσιο από τη χρήση των πόρων.

Τον Αύγουστο του 2026 ολοκληρώνονται οι παρεμβάσεις του Ταμείου Ανάκαμψης. Την επόμενη μέρα η όποια τεχνογνωσία έχει παραχθεί κατά την διαχείριση των πόρων αυτών, θα αφορά τους ιδιώτες συμβούλους που θα ελέγχουν την επιλεξιμότητα των ιδιωτικών επενδύσεων και πιθανόν τις εμπορικές τράπεζες. Δεν προκύπτει προστιθέμενη αξία και γνώση για το δημόσιο ούτε προφανώς η στοιχειώδης θεσμική μνήμη. 

Ο ορθολογικός δρόμος στην κατάρτιση και υλοποίηση ενός στρατηγικού αναπτυξιακού σχεδίου επιτάσσει τον καθορισμό γενικών και ειδικών στόχων και στη συνέχεια την επιλογή των κατάλληλων μέσων και επενδύσεων για την επίτευξη των στόχων. Το σχέδιο της κυβέρνησης θέτει μόνο κάποιους γενικούς στόχους ενώ απουσιάζει η ειδική στόχευση. Αν σκεφτούμε αντίστροφα διαπιστώνουμε ότι το έλλειμμα επιμέρους ειδικών στόχων αλλά και η υπο-αξιοποίηση κατάλληλων μέσων όπως η Ελληνική Αναπτυξιακή Τράπεζα, σε αντίθεση με χώρες όπως η Πορτογαλία, αναδεικνύει τον πυρήνα του προβλήματος που είναι η ανεξήγητη εμπιστοσύνη στην αγορά και τις εμπορικές τράπεζες. Θα νόμιζε κανείς ότι αυτό το μοντέλο λειτούργησε υποδειγματικά στο παρελθόν και δεν θα πρέπει να αλλάξει. 

Αλλά το παρελθόν διδάσκει το ακριβώς αντίθετο. Απαιτείται ισχυρή δημόσια καθοδήγηση που βασίζεται σε έναν ολιστικό σχεδιασμό αλλά και τα κατάλληλα μέσα όπως η Αναπτυξιακή Τράπεζα. Η ευκαιρία του δομικού μετασχηματισμού της ελληνικής οικονομίας που δίνεται στο πλαίσιο του Ταμείου Ανάκαμψης δεν πρέπει να χαθεί για άλλη μια φορά.